📙ئشارەیل بەڵگەدار مێژوویی وە لەک لە ناو سەرچەوەیل ئاکادمی
⬇️بەش یەکم
📙چل سەرچەوەی باواڕوەپێکریای ئرای سەڵمانن بنەچەک کوردی لەک«ئێڵەیل وەند»
✍️کوەوکردن:
✍️پدرام ئەسەدی/ کارناس باڵای دیرووک
۱- شەمیم هەمدانی وەتیە «زەندەیل» و «لەک» وەل یەکا «شا مەنسووری»؛ «کەمانگەر»؛ «چواردەولی»؛ «بێڵەوەن»؛ «وەرمەزیار» و … د ئیڵ لە ۳۶ ئیڵ گرنگ کوردستانن.
سەرچەوە: (بنووڕنە کوردستان؛ اصغر شمیم همدانی ۱۳۱۲؛ کتاوخانەی سرووش: ل ۴۶-۴۵)
٢- لە ناو کتاو جۆغرافیای تاریخی غەرب ئێران ک وەدەس بەهمەن کەریمی، بەڕێوەبەر ئدارەی شوونەوارناسی لە سەردەم پەهلەوی نۊسیاس؛ لە بەش ناسانن ئێڵەیل کوردستان وەتیە لەک تایفەیگ نیشتەجی ئسفەندئاباد- چوارگارەو و عەلی وردین ک وە کار کشتوکاڵەو خەریکن.
هەر ئێجوورە ئڕای ناسانن ئێڵەیل کورد کرماشان نۊساس: باجەڵان خاوەن مەزهەب سونین و هانە قورەتوو، نانەکەلیەیل یارسان هانە دینەوەر و بێڵەوار و هەر ئێجوورە جەلیلوەندەیل هانە دینەوەر. لە دریژەی ئێ بەشە نۊسەر وەتیە خاڵوەندەیل هانە سەرفیرووزئاوا و پایرەوەنەیل هانە دۊری د فەرسەنگی بان کرماشان و لە هەناز کۊەی پەراو نیشتەجین.
سەرچەوە: (جغرافیای مفصل تاریخی غرب ایران؛ ۱۳۱۶؛ بهمن کریمی؛ چاپخانەی فەرهنگ؛ ل ۱۵۶؛ ۱۶۳ – ۱۶۴)
۳- «زینالعابدین شیروانی» جۆغرافیانۊس خەڵک شەماخی ئازەربایجان و لەداڵگبۊ ۱۱۹۴ کۆچی مانگی، ئڕای ناسانن کورد و کوردستان وەتیە: ملەت گەورایگن و بریتین لە کرمانج، لور، کەلهر و گوران. هەر یەک لەی چوارە خاوەن ئێڵەیل فرە و عەشایر بێشمارێگن؛ ئێڵەیل زەند و لەک و بلبلاس و دنبەلی و لولو و فەیلی و بەختیاری و مەمسنی لە ئێڵەیل کوردن و هەرکامیان لە چەن ئێڵ درس بوون ک خوەیان چەن تیرە و عەشایر فرەیگ ها ناویان. زوورم خەڵک کوردستان کورد و شیعەن و سونی و علیاللهی (یارسان) و ئێزەدیش دێرن. هەر ئێجوورە ژمارەی کەمێگ عەشیرەت ترک و تاجیک و عەربیش لەو ولایەتە نیشتەجین و بڕ کەمێگیش مەسیحی و یەهوودی ک «راقم کوید» لە سەردانەیلێ وە ولات کوردستان دیەسەیان و وەلیانا قسە کردیە هەن.
سەرچەوە: (شیروانی، زینالعابدین بن اسکندر. بێ تاریخ چاپ. بستانالسیاحه؛ بەرگ ۱ . تەیران – ئێران؛ کتاوخانەی سەنایی. ل ۴۵۷-۴۵۹)
٤- هەروئێجوورە لەسەر لەک نۊساس ک تایفەیگ لورە. ئێ تایفە دابەش بوودە سەر چەن تیرە جوور زەند، مافی، باجەلان و زەندی کەلە. کەریم خان زەندیش هەر لە تیرەی زەندی کەلە بۊە. نۊسەر ئێ دەقە ئاماژە کەێ ک چەوی کەفتەسە لەکەیل فرەیگ و وەلیانا قسە کردیە، دوای ئەوە زانسیە ک هەڵس بنیش لەکەیل جوور لورەیلە و رەسم و ڕسوومات هاوبەشێگ دێرن. ئۊشن هۆکار ناونان ئێ نەتەوە ئیەسە ک ژمارەیان لە قەدیم سەد هزار نەفەر بۊە و وشەی لەکیش هەر وە واتای سەد هزار بۊە.
لەسەر لورستانیش نۊساس لورستان دابەش بوودە د بەش گەورا و بۊچگ. هەر د ناوچەگە چەن شار و شوون خوەش ئاو و هەوا و کۊەیل بەرزێگ دێرن، دارسانەیل پڕ و تیەنیەیل فرەیگ ها ناویان. زوورم ئێ ناوچە کەفێدەو ناو مەنتەقەی چوارم و بەچ کەمێگیش کەفیدەو ناو مەنتەقەی سێیم.
ئێڵ فەیلی نزیک سەد هزار ماڵن و هانە ژێر دەسەڵات کوردستان. ئەوسا وەتنەسە حاکم ئێ ناوچە “والی” و ئێ والیەیلە لە بنەماڵەیل گەورەا بۊنە وەلێ ئێسە ئێ بنەماڵەیلە جوور لەیەوەر گەورا و دەسەڵاتدار نین.
تایفەی بەختیاری نزیک چل هزار بنەماڵەس و ها ژێر دەسەڵات عراق عەجەم (مەنتەقەیل ناوەند ئێران).
تایفەی مەمەسەنیش نزیک دوانزە هزار ماڵە و ها ژێر دەسەڵات حاکم فارس.
لە کۆتایی مەتنەگە وەتریاس هەر سێ تایفەی فەیلی، بەختیاری و مەمەسەنی لە تایفەیل کوردن.
سەرچەوە: (شیروانی، زینالعابدین بن اسکندر. بێ تاریخ. بستانالسیاحه. ب۱. تەیران – ئێران: کتاوخانەی سەنایی . ل ۵۲۲)
٥- لەک لە کوردی ناو تایفەی کۆچەرێگە و لە فارسی وە واتای سەد هەزارە؛ یانی هەر چشتێ سەد هزار بوود وە پێ ئۊشن لەک.
سەرچەوە: (بدایعاللغه؛ فرهنگ کردی – فارسی؛ ۱۳۸۸. وقایعنویس کردستانی؛ علیاکبر؛ ۱۳۸۸؛ ل ۱۷۶)
٦- لەک عەشێرەی گەورایگە ک لە چەن ناوچەی کوردستان بڵاو بۊنەسەو؛ زوورمیان هانە باشوور ئێران. هۆکار ناونانیان ئیەسە ک لەو سەردەمە “لەک” وە واتای سەد هزار نەفەر بۊە. ئێ تایفە لە گشتێ عراق بڵاو بۊنە و هاوسای کەلهڕن.
سەرچەوە: (العشائر الکردیه فیالعراق؛ تقریر غیر مورخ من اعداد مدیریه الاستخبارات العسکریه العامه: ص۷۱)
٧- لۆرد کۆردن وەتیە لەک هزار ماڵە و بەشێگن لە کوردەیل ناوچەی ئەردەلان و نیشتەجی مەنتەقەی لەیلاخن.
سەرچەوە: (ایران و قضیه یاران؛ ج۱؛ جورج کرزن؛ ترجمه غلامرضا وحید مازندرانی؛ چاپ اول ۱۳۴۹؛ ص۷۰۵)
٨- لەکەیل هزار ماڵن و لە ناوچەی لەیلاخ لە لای کەڵهڕ؛ شمشیری و … بەشێگن لە ئێڵەیل کورد ناوچەی کوردستان ئەردەڵان.
سەرچەوە: (بنووڕنە مردمشناسی ایران؛ ۱۳۴۳ هنری فیلد؛ وەرگێڕان: عبدالله فریار ؛ ل۹۵)
٩- تایفەی لالەئی لە سەردەم قاجار لە ئێڵەیل کۆچەر دهگولان کوردستان لە ناوچەی لەیلاخن ک بەشێگیان وە لەک ناسریەن.
سەرچەوە:(ر.ج سنەیی، شکرالله بن عبدالله. ۱۳۷۵. تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان. ایران: امیرکبیر. ل ۴۵۹)
١٠- زانکۆی ئیرانیکا لەسەر لەک ئۊشێد: «وە وتەی ولادمیر مینورسکی، بەڵگەیل دیرووکی نیشان دەن ئێڵەیل لەک لە ناوچەیل بانترەو هاتنەسە شوون ئێسەیانە و لەی ئەگەرە توەنیمن بۊشیمن ک وەدیهاتن “لەک” دەستەواژەی قەومیێگە ک لە شوون پرۆسەی تێکەڵ بۊن فەرهەنگی و قەومی لە ناو ئێڵەیل لەک کۆچەر و مەردمەیل ترەک ناوچەگە درس بۊە.»
سەرچەوە: (بنووڕبە ئنسیکلۆپدیای ئیرانیکا؛ «LAK TRIBE»)
“LAK TRIBE” ENCYCLOPEDIA IRANICA, ONLINE EDITION, 2015
١١- مینورسکی ها سەر ئێ باوەڕە ک لەک پەلێگ لە گرووه باشوور ڕۆژئاوایی ئێڵەیل کورد ئێرانە ک لە سەرەتایل دەسەڵات شاعەباس لە لورستان نیشتەجی بۊنە. هەرچۊنەو بوود بەڵگەیل دیرووکی نیشان دەن ک لەکەیل لە ناوچەیل بانترەو چێنەسە شوون ئێسەیان. وەپەی قسەی ڕابینو؛ لەکەیل وەدەس شاعەباس و ئڕای پشتیوانی لە والی نوو بریانەسە لورستان.
سەرچەوە: (مینورسکی ۱۹۸۶؛ ۶۱۶-۶۱۷). (کردی یا لری؟ اریک جان انونبی؛ یەکەمین دەورەی ڤستیوال نەتەوەیی ئەدەبیات بوومی «وڵات ئێران»؛ ۱۳۹۴؛ وەرگێڕان یووسف عەلی بەیرانوند)
(erik john anonby: Kurdish or luri, laki.s disputed identity in the luristan province of iran, kurdiche studien)
١٢- تایفەیل لورستان بوونە د بەش لوڕ و لەک. لوڕ و لەک لە رۊ شێوەزار، رەسم و ڕسوومەیل و قەیرێ بابەتەیل مەزهەبیەو وەل یەکا جیاوازن. لەکەیل لە بنەچەکا خوارترین عەشیرەیل کوردن؛ لەی سەردەمە وەگەرد تایفەیل لور تێکەڵ بۊنە و ڕەنگ یەک گردنە. لەکەیل لە تایفەیلێگ جوور سلسلە، دڵفان، باجەڵان و مافی درس بوون.
سەرچەوە: (مقدمهای بر شناخت ایلات و عشایر؛ چاپ اول ۱۳۶۹؛ عبدالله شهبازی؛ وەشانخانەی نی؛ ل۱۳۴-۱۳۳)
١٣- لە سەردەم شا عەباس یەکم، بڕێگ لە ئێڵەیل و تیرەیل باجەڵان لە دۊای کۆچ لە مووسل وە پشتکۊەی لورستان و نیشتەجیبوون لە ناو لەکەیل، شێوەزار کرمانجیان لەناو چیە و وە لەکی قسە کەن.
لە شێوەزار لەکی جوور سوورانی و کرمانجی تایبەتمەندی ئرگاتیو هەس.
سەرچەوە: (دانشنامه جهان اسلام؛ ب۱؛ ل۸۱؛ ذکر باجلان)
١٤- باجەلان یا باجیلان تایفەیگ کوردە ک لە ئێران و عراق نیشتەجین. یەکێ لە شوونەیل سەرەکی ئێ تایفە ناوچەی قورەتوو لە نزیک شار کەلار و هەروەها بەشێگ قەسر شیرین بۊە.
سەرچەوە: (روزشمار تاریخ معاصر ایران؛ هدایتالله بهبودی: چاپ یەکەم ۱۳۸۹؛ ب۳؛ ل۲۳۷)
١٥- باجەڵان لەکن و لە د تیرەی جموور و قازانلوون درس بوون.
سەرچەوە: (تاریخ مردوخ. شیخمحمد مردوخ کردستانی؛ ج۱؛ چاپ دوم: وەشەنخانەی: غریقی. سنە؛ ل۷۸)
١٦- نادرشا لە دوای تێکشکانن ئەحمەد خان سەرۆک ئێڵ باجەڵان و پاشای زەهاو، وە دیل گردەسەی و گشتێ ئێڵەیل و تایفەیل ژێردەسێ کل کردەسە ناوچەیل تر. ئێکە بەشێگ لە دیلەیل باجەلان، قەرابیات و زەنگنە وەل سەرۆکەگانیانە کل کرد ئرای خوراسان و لە ناوچەی هەرات نیشتەجی کریان.
سەرچەوە: (محمد کاظم مروی، عالمآرای نادری، چاپ محمدامین ریاحی، ب۱؛ تەیران ۱۳۶۴ش؛ ل۲۵۴)
١٧- وە پەی نووسەر بستان السیاحە لەک لە خوارترین بەش ئێڵەیل کورد ئێرانە: «ئرا ئیە ک لە سەرەتا ١٠٠ هزار ماڵ بۊنە وەتنەسە پیان لەک» وە مدوو ئیە ک لەک وە واتای سەد هزارە. لەک ئرا ئیە گرنگە ک بنەماڵەی زەندیەش هەر لەکن. لەکەیل لە ناو لورستان ژیەن و نەبایەد وەگەرد لور قاتیان بکەین. لەکی زوورم لەوای زوان کوردیە تا لوری. شاعەباس یەکەم سەفەوی لەکەیل بردە لورستان و لەورە نیشتەجیان کرد. بڕێک ئە ئێڵەیل لەک ئرای دراوردن دەسەڵات لە چنگ قاجارەگان یارمەتی مامەد خان زەند دانە. لە سەردەم قاجار چەن ئێڵ لەک لەناو چێین و تاویانەو.ئێڵەیل سلسلە، دڵفان، باجەلان، زەند و مافی لەکن. ئێڵ سلسلە وە نوو هزار ماڵەو، پێشتر لە مایشت بۊنە. ئێڵ دڵفان لە سەدەی سێیم کۆچی مانگی ٧٤٧٠ بۊنە و بەشێگ لە داهات لورستان لەلایەن حکوومەتوە دریاسە پیان. ئێڵ باجەلان لە مووسلە هاتنە. گاجارێ وە ناوچەی لەکەیل و باکوور و باکوور رۆژاوای لورستان ئۊشن لەکستان.
لەکستان: لەک، لە دەسەی ئێڵەیل کورد
سەرچەوە: (دایرهالمعارف فارسی؛ وە سەرپەرشتیاری غلامحسین مصاحب؛ ۱۳۸۱؛ ب۲؛ ل۲۴۹۸)
١٨- لە فارسنامەی ناسری هاتیە ک ٢٤ هزار کەس لە ئێڵەیل لەک و لور لە ناو سپای کەریم خازن لە شیراز بۊنە و ئێڵەیل لەک و لور لە ناو چەن هزار ماڵ وە ناو ماڵ شاری لە شیراز ژیانە. وەختێ کەریم خان مەراسم ناس هەشت هزار نەفەر لەلیان چێنە.
سەرچەوە: (رستگار فسایی، منصور، و فسایی. حسنبن حسن؛ ۱۳۸۲. فارسنامه ناصری. ب۱؛ ل۶۱۵ ـ ئێران: امیرکبیر)
١٩- هەر ئێجووتر ئرای شیەوکردن سپای خاجەوەن نۊساس: وە ئەگەر فرە یەکێ لە ئێڵەیل کورد کرماشان و لە تایفەی لەک بۊنە.
سەرچەوە: (رستگار فسایی، منصور، و فسایی. حسنبن حسن؛ ۱۳۸۲. فارسنامه ناصری. ب۱؛ ۷۳۰ ـ ئێران: امیرکبیر)
