✍️ئامادەکردن: پێشواز
📄ئاکو جلیلیان، که نومش عباسە، یەکێکە لە نووسەرەیل و لێکگەرەیل گەورە کورد لە ئێران که بە دروستکردن فەرهەنگ گەورەی کوردیکا و کارەیل دیکەش، نومێکی تایبەت بۆ خۆی لە کولتور کوردی سەندووە. ئەو یەکەمین رمان بە زوون کوردی کرماشانی نووسیوە و بە فەرهەنگەیل و داستانەیل و لێکگەریەیلش، گامێکی گەورە بۆ گەورەیکردن زوون کورد وەرداوە. ئەمش رِپۆرتە ژین، کارەیل، خەڵاتەیل، سەختەیل و کاریگەری کولتوری ئاکو جلیلیان لێک دەداتەوە و جێگەش وەک کەسایەتیەکی گەورە کولتوری تەماشا دەکات.
ژیننامە: لە ئیسڵاماوا تا کۆتەیل کولتور کوردی
ئاکو جلیلیان لە ۲۳ی سەرماوەز ۱۳۴۹ (۱۴ی دیسامبر ۱۹۷۰) لە شاری ئیسڵاماوا، لە پارێزگای کرماشان، ژنیاوە. ناوچەکە که ئەو لێی گەورە بووە، یەکێکە لە شوێنەیل گرنگ کولتور و زوون کوردستان لە ئێران و کاریگەری زوور لەسەر بەرژەوەندیەیل و ناسنامەش سەندووە. لە گەنجی، ئاکو سەرنجش بە زوون و ئەدەب کوردی کێشاوە و ئەمشە بووەتە سەرچاوە بۆ ئەوەی بەرەو نووسین و لێکگەری لەمش بوارە بچێت. لە ساڵ ۱۳۶۷، واتە لە ۱۸ ساڵی، کارەیلش بۆ زوون کوردی دەست پێ کردووە و بە پەرۆشی و دڵسووزی درێژەش پێ داوه.
ئاکو، که نومێکی مستعارە و لە زوون کوردی مانای کۆتە کێو یان کەسێکی بەرزە، ژینێکی سادە هەڵبژاردووە و لە گەرمیەنی شارەیل دوور کەوتووەتەوە. ماوەیەک لە گوند بیجانە لە نزیکی کرماشان ژیاوە تا لە ئارامی دا کارەیل لێکگەریش درێژە بدات. ئەمش هەڵبژاردنە نیشان دەدات که ئەو چەنە سەرگەرم کارەیل کولتوریە و لە کێشەیل دوورە. سەرەرای نەخۆشیەیل وەک ئارترۆز، کەمی چەش و کێشەیل شێرپەنجە لە رەبەت، ئاکو هەرگێز دەست لە هەوڵەیلش بۆ پارێزگاری میرات زوون و کولتور کوردی کێشانەوە نیە و بە ویستێکی بەرز درێژەش پێ داوه.
کوردیکا: شاهکار کولتوری ئاکو جلیلیان
گرنگترین کار ئاکو جلیلیان، بێگوم، کوردیکایە که خۆی دەڵێت هەوڵێکە بۆ ناساندن وشەیل نەگوتە و نەنووسراوەی زوون کوردی. کوردیکا فەرهەنگێکی گەورەیە که بە ئامانج رێکخستن وشەیل زوون کوردی و زارەیل جیاوازش بە شێوە زانستی دروست کراوە. ئەمش کارە که پێشبینیەتی لە ۳۰ کتێب و زیاتر لە ۳۴۰ هەزار وشە بگرێتەوە، بە هۆی فراوانی و وردیەکەی، وەک فەرهەنگ دەخودا لە زوون پارسی قیاس دەکرێت. جیاواز لە فەرهەنگەیل دیکە، کوردیکا لە وشەیل عەرەبی و بیانی دوورە و سەر رەسەنایەتی وشەیل کوردی زوور پێداگری کردووە.
تا ئێستا، بەشەیل کوردیکا که لە پیتی “ئا” تا “ج” گرتووەتەوە، لە هەشت کتێب و زیاتر لە ۶۵۱۱ لاپەرە چاپ بوون و نزیکەی ۵۹۰۰۰ وشەی تێدایە. ئەمش پڕۆژە گەورەیە، که ئاکو سێ دەیە لە ژینش بۆ تەرخان کردووە، نەک فەقەت بۆ زوونناسەیل و لێکگەرەیل کوردی، بەڵکە بۆ هەر کەس که سەرنج کولتور کوردیە، سەرچاوەیەکی بێهامتا دەبێت. ئاکو خۆی لەبارە کوردیکاوە وتووە: «ئەمش کارە هەوڵ دەدا وشەیل نەگوتە و نەنووسراوەی زوون کوردی تا رادەیەک بناسێنێ و سەرنج و هەوڵ خوێنەرەیل دەخوازێت تا زوون دایکیمان دەوڵەمەندتر بکەین.» ئەو بە خاکەسووتی لە کەموکورتیەیل ئەمش کارە قسە کردووە و لە زوونناسەیل و سەرنجدارەیل داوای کردووە بە رەخنەیل رەوا یارمەتی بدەن تا باشتر بێت.
کارەیل دیکەی ئەدەبی و لێکگەری
ئاکو جلیلیان فەقەت بە کوردیکا نەوەستاوە و چەن کارە گەورەی دیکە چەنی کولتور و ئەدەب کوردی دروست کردووە. ئەمش کارەیلە، که دەیلەیلە سەرگەرمیەکەی نیشان دەدەن، چەنە دەوڵەمەن و چەنە بۆ زوون کورد کاریگەرن. لە گرنگترین کارەیلش دەتوانین ئەمانە نوم بەرین:
فەرهەنگ باشوور (کورد-کورد-پارسی): ئەمش فەرهەنگە وەک یەکێ لە وشەنامەیل گەورە کوردی کرماشانی نومە و وشەیل زوون کرماشانی، لەکی، ئیلامی و لوری گرتووەتەوە. بۆ کەسەیل که سەر زوونەیل کورد کار دەکەن، ئەمش کتێبە سەرچاوەیەکی زوور بەنرخە.
ئاگرمەلووچ (ساری مەلخخوار): یەکەمین رمانە که بە زوون کوردی کرماشانی نووسراوە و لە ساڵ ۱۳۸۸ چاپ بووە. ئەمش داستانە، که چەنی ژین و کولتور کوردەیل قسە دەکات، ئاکو وەک کەسێکی پێشەنگ لەمش بوارە ناساندووە.
زرینە و سیمینە: کۆمەڵەیەکی پێنچ کتێبی که بۆ کۆکردن پەندەیل، چیستانەیل، کەنایەتەیل و شعرەیل فۆلکلۆری کوردی کرماشانیە. ئەمش کارە لە وەرگەیل کەسەیل کرماشان کۆ کراوە و گەنجینەیەک لە کولتور زوونی کوردەیل پارێزگار کردووە.
تاریکخانە: ئەمش کۆمەڵەیە که کتێب یەکەمش بۆ مێژوو و جوغرافی کرماشانە. لێکگەریەکی نوێیە تا مێژووی ئەمش ناوچەیە وەرگە نوێ نووسرابێت.
رەنگامە: کۆمەڵە چیرۆکەیل کورتە بە زوون کوردی که نیشان دەدات ئاکو چەنە دەیل داستاننووسین توانایی هەیە.
ئەمش کارەیلە، چەنی وتاریەیل و نووسراوەیل دیکە، نیشان دەدەن که ئاکو چەنە سەرگەرم ئەدەب، زوونناسی و فۆلکلۆر کوردی بووە. ئەو چەنی ئەمشەیلە نەک فەقەت کولتور کوردی دەوڵەمەند کردووە، بەڵکە پلێکیش دروست کردووە تا نەوەیل نوێ ئەمش میراتە وەرگرن و پارێزگارش کەن.
خەڵاتەیل و ستایەیل
هەوڵەیل ئاکو جلیلیان لە وەرگە کولتور و ئەدەب کوردی بێچەو نەماوە و چەن خەڵاتی گەورە وەرگرتووە. لە پاییز ۱۳۹۸، ئەو خەڵات ئەدەبی باشوور وەرگرت که هەر ساڵ لە ناوەند کولتوری و چاپخانە باشوور بە یەک کەس لە وەرگە زوون و ئەدەب کوردی دەدرێت. هەمەنی لە ئاردیبههەشت ۱۴۰۲، خەڵات ساڵانە بنەماڵە ئیبراهیم ئەحمەد، که بە «خهڵاتی بەلە» نومە، وەرگرت که گەورەترین خەڵات ئەدەبی و کولتوری عێراقە. ئەمش خەڵاتە پێش ئەمشە بە کەسەیل وەک شهرام نازری و کەیھان کەلھوڕ دراوە. چون ئاکو نەیتوانی لە رێوڕەسم فەرمی لە سلێمانی بێت، گرووپێک لە کوردستان عێراق بەرەو کرماشان هاتن و ئەمش خەڵاتەیان پێ وەرداوە.
شهرام نازری، گۆرانیخوێنە گەورە کورد، چەنی ئاکو تەلەفوونی کردووە و لە کارەیلش بۆ کوردیکا ستای کردووە و وتووە ئەمش کارە گامێکی گەورەیە بۆ پارێزگاری زوون و کولتور کوردی. ئەمش خەڵاتەیل و ستایەیلە نیشان دەدەن که ئاکو چەنە کاریگەریەکی گەورە لەسەر کەسەیل کولتور کوردی و هەمەنی لە دەرەوە سەندووە. ئەمشەیلە، چەنی پشتیوانی کەسەیل دیکە، نیشان دەدەن که کارەیل ئاکو بۆ کوردەیل و هەموو کەسەیل که سەرنج زوون و کولتورن، چەنە بەنرخن.
سەرگەرمیەیل و کێشەیل
سەرەرای کارەیل گەورەش، ژین ئاکو جلیلیان هەرگێز بێکێشە نەبووە. ئەو دوو جار لە لایەن هێزەیل ئەمنی گیرراوە. جار یەکەم لە دیماوە ۱۳۸۷، بە تۆمەت «ناساندن و کێشان جاسووس و وەرگە وڵات بیانی»، که بە ۱۵ مانگ زیندان سزا درا. ئەمش تۆمەتە بە هۆی گەشتەیلش بۆ کوردستان عێراق بۆ کۆبوونەوەیل کولتوری بوو. ئاکو ئەمش ماوەیە بە بێمۆڵەت لە زیندان دیزڵاوا کرماشان بەسەر برد و دوای ئازادی، سێ ساڵ بەرەو کەرج و خورماشار دوور خرا.
جار دووەم لە سەرماوەز ۱۳۹۸، هێزەیل ئەمنی بەرەو ماڵش لە گوند بیجانە هاتن و دوای گەڕان لە ماڵەکەی و گرتن کەرگەیل شەخسی، چەنی کۆمپیوتەرەکەی که فایلەیل کوردیکای تێدا بوو، ئەو گیران. ئەمش گیرانە بووەتە هۆی ناڕەزایەتی زوور لە کەسەیل کولتور کوردستان و ئاکو دوای چەن رۆژ بە کەفالەت ئازاد کرا. ئەمش فشارەیلە نیشان دەدەن که کارکردن لە وەرگە کولتور، بە تایبەت بۆ کەسەیل که سەرگەرم پارێزگاری ناسنامە زوون و کولتورن، لە چەن شوێن لە ئێران چەنە سەختە.
ئاکو هەمەنی چەن نەخۆشی گەورە چەنی ئارترۆز، کەمی چەش و کێشەیل دوای شێرپەنجە دەیلەیلە بووە. ئەمشەیلە کار لێکگەری و نووسینەکەی سەخت کردوون، بەڵام ئەو بە دەیلەیلە بەرز درێژەی پێ داوه و هەرگێز وەرگە کێشەیلە نەکەوتووە. ئەمش سەرگەرمیەیلە نەک فەقەت رێگر نەبوون، بەڵکە بوونەتە هۆی که زیاتر هەوڵ بدات و کارەیلش بەردەوام بن.
کاریگەری کولتوری و کۆمەڵایەتی
ئاکو جلیلیان چەنی کارەیلش نەک فەقەت زوون کوردی دەوڵەمەند کردووە، بەڵکە ناسنامە کولتوری کوردەیل لە ئێران و ناوچەکە گەورەتر کردووە. کوردیکا، که کارێکی گەورەیە، بۆ نەوەیل نوێ سەرچاوەیەک دەبێت تا ریشە زوونی و کولتوریەکەیلان باشتر بناسن. کارەیل ئاکو هەمەنی وەک پلێک بوون لە نێوە کولتور زوونی و نووسراوە کوردی و گەنجینەیەک لە فۆلکلۆر کوردەیل پارێزگار کردوون.
ئەمش کارەیلە کاریگەری زوور لەسەر کوردەیل، بە تایبەت لە شوێنەیل وەک کرماشان، ئیلام و سنه، سەندووە. کتێبەیل وەک زرینە و سیمینە و ئاگرمەلووچ بوونەتە هۆی که گەنجەیل زیاتر سەرنج زوون و کولتور دایکەیلان بدەن و هەوڵ بدەن پارێزگارش کەن. کوردیکا هەمەنی، که سەرچاوەیەکی زانستیە، دەرگەیەکی نوێ بۆ لێکگەری لە زوون کوردی کردووەتەوە و سەرنج زوونناسەیل ئێرانی و بیانی کێشاوە.
ئاکو نیشان داوه که زوون و کولتور یەک گەل دەیلەیلە وەک ناسنامەیەکی گەورە بمێنێتەوە، سەرەرای هەموو سەرگەرمیەیلە. کارەیلش نەک فەقەت بۆ کوردەیل، بەڵکە بۆ هەموو کەسەیل که سەرنج زوونەیل جیاواز و کولتورن، بەنرخ و سەرچاوەیەکن. ئەو چەنی کارەیلش رێگەیەکی نوێ بۆ قسەکردن لەسەر ناسنامە و کولتور کوردەیل کردووەتەوە و نومش لە مێژوو کوردستان وەک کەسایەتیەکی گەورە تۆمار کراوە.
وەرگە کۆتایی
ئاکو جلیلیان چەنی کارەیل وەک کوردیکا، فەرهەنگ باشوور، ئاگرمەلووچ و زرینە و سیمینە نیشان داوه که زوون و کولتور کوردی چەنە بۆش گرنگە. سەرەرای نەخۆشیەیل و فشارەیل سیاسی، ئەو هەرگێز وەرگە کێشەیلە نەکەوتووە و درێژەی پێ داوه. خەڵاتەیل و ستایەیل که وەرگرتووە، نیشان دەدەن که کەسەیل کورد و کولتوری چەنە بۆ کارەیلش بەنرخن. ئاکو، وەک پارێزگارێک بۆ زوون و کولتور کوردی، رێگەیەکی نوێ بۆ نەوەیل نوێ کردووەتەوە تا کولتورەکەیلان پارێزگار کەن و گەورەش کەن.
