ڕێزوان کوردی کوردەلی(پەهلەیی) لە پارێزگای ئیلام

ڕیکەوتی بڵاوکردن 08/02/2025

بەهرام فەرامەرزی

سەرەتا: شوون کوردی کوردەلی لە ناو زوان کوردی

کوردی کوردەلی یا پەهلەیی، شێوەزارێگ زاراوەی کوردی خوارێنە ک زوورم لە خوار پارێزگای ئیلام (شارەیل پەهلە، دهلران، میمە، ئاودانان، سەراو باخ و چەن بەش دەرەشار) و چەن ناوچەی عراق (شارەیل علی‌الغربی و شیخ‌سعد لە پارێزگای واسێت) وەکار چوودن. بڕێگ لە زوانناسەیل، کوردەلی وە شێوەزارێگ لە کوردی ئیلامی (فەیلی) حساو کەن، بەڵام زوورم لێکۆلەرەیل لە ئنسیکلۆپدیایل وەناوبانگ، جیاوازیەیل وەرچەو لە ناو وشە، دەنگ و ئستراکچر ڕێزوانی ئێ زاراوە دراوردنە و وە زاراوەی جیاوازێگ زاننەی. ئێ زاراوە سێ شێوەزار سەرەکی ئاودانانی، دهلرانی و دەرەشاری دێرێدن ک هەر کامیان جیاوازیەیل کەمێگ لە شێواز وەتن دەنگەگان و وشەگان وەگەرد یەک دێرن.

تایبەتمەندیەیل دەنگناسی

ڕێزوان کوردی کوردەلی جوور زاراوەیل تر کوردی، ئستراکچر دەنگی دەوڵەمەنێگ دێرێ ک دەنگدار و بێدەنگەیل فرەیگ ها ناوێ. بڕێگ لە تایبەتمەندیەیل وەرچەو دەنگی کوردەلی ئیانەنە:

پیتەیل بێدەنگ:

کوردەلی پیتەیل بێدەنگە تایبەتێگ جوور[ř] (ڕ)، [ł] (ڵ)، [ŋ] (نگ) و [w] (و نیمە دەنگدار) دێرێ ک لە زوان فارسی ئستاندارد نین. ئڕای نموونە پیت «ڕ» لە ناو وشەیلێگ جوور «ڕوی» و «ڕەش» وە شێوەی موشەدەد و وە لەرزەوەس. پیت بێدەنگ «ڤ» جوور v ئنگلیسیش لە ناو کوردەلی هەس و لە وشەیلێگ جوور «ڤەر» وەکار چوودن.

پیتەیل دەنگدار:

شێوەزار کوردەلی خاوەن ٨ پیت دەنگدارە: [a, ɛ, e, i, o, u, ə, ü] بۊن پیت دەنگدارێ جوور (ۊ) [ü] لەوای ۊ لە ناو ئاڵمانی و [ə] (شوا) لە تایبەتمەندیەیل سەربەخۆ ئێ شێوەزارەنە.

ی مەجهوول (ێ) لە ناو کوردەلی فرە باوە و لە وشەیلێگ جوور «بڕێ» و «خوازێ» وەکار چوودن. ئێ دەنگە لەوای کەسرەی فارسیە وەلێ دریژترە.

ساختار دەنگی:

کوردەلی خاوەن شەش ئۆلگوو دەنگیە ک سێیانیان بریتین لە خوشه‌یل بێدەنگ سەرەتایی جوور CCV) یا CCVC). ئڕای نموونە، لە وشەی «پشیلە» (گربه)، خوشه بێدەنگ [pʃ] هەس.

ڕێنۊس:

ڕێنۊس کوردەلی لەسەر ئەساس ئەلفوبێ عەرەبی-کوردی و لەبان بنەوای یەکسانی بێژەکردن و نۊسین دانریاس. وە پێچەوانەی فارسی، لە کوردەلی نیشانەیلێگ جوور فەتحە و زەمە وە شێوەی پیتەیل (“ه” و “و”) نۊسیەن. ئڕای نموونە «کورد» (کُرد) وەل زەمە و «عەلی» وە فەتحە نۊسیەید.

تایبەتمەندیەیل درسکردن وشە

ساختار درسکردن وشە لە ناو کوردەلی سیستم پێچاوپێچێگ لە پێشگرەیل، پاشگرەیل، جیناوەیل و سەرفە ک لە دریژەی بابەتەگە خەیمنەیانە وەر باس:

ناو و جیناو:

لە کوردەلی، وەپێچەوانەی زاراوەیل تر کورد، جیاوازی رەگەزی ڕێزوانی (نێر/ما) نیە. ئڕای نموونە جیناو کەس سێیم تاک «ئەو» ئڕای هەر د ڕەگەزەگە وەکار چوودن.

جیناوەیل کەسی کوردەلی لەوای زاراوەیل تر کوردیە و بریتین لە «من»، «ت»، «ئەو»، «ئیمە»، «ئیوە»، و «ئەوان».

لە ناو کوردەلی ناوەیل توەنن وەگەرد پاشگرەیل درس کردن حالەت (جوور-ه ئرای حالەت ئزافی) تێکەڵ بوون. ئڕای نموونە، «کتاوەگە» هەر وە واتای ئەو کتاوەسە.

تایبەتمەندیەیل واتەیی و وشە

کوردی کوردەلی لە رۊ وشەوە پەیوەند قۊلێگ وەگەرد زوانەیل کوردی ناوڕاسا دێرێ و فرەیگ لە وشەیلێ وەگەرد پە‌هڵەوی ئەشکانی و ساسانیا هاوریشەن. بڕێگ لە تایبەتمەندیەیل واتایی و وشەیی بریتین لە:

وشەیل هاوبەش وەگەرد کوردی کرمانجی:

لێکۆلینەوەیل نیشان دەن ک کوردەلی لە هەڵسەنگاندن وەگەرد زاراوەیل ترەک کوردیا فرەترین هاوبەشی وشە و ڕێزوانی وەگەرد کوردی کرمانجیا دێرێ و ئێ بابەتە لە کردارەگان و زاراوەیل ڕووژانەیا فرەتر خوەێ نیشان دەێ. ئڕای نموونە وشەی «ئاگر» لە ناو هەر د شێوەزار جوور یەکە.

سەرچاوەیل فێرکاری و لێکۆلینەوەیل تازە

لەی ساڵەیلە تەقەلایلێگ ئرای وە بەڵگەکردن و فێرکاری کوردەلی کریاس. یەکێ لە بەرهەمەیل دیاری ئێ بوارە، کتاو « دستور زبان کردی پهله‌ای/پهلوی» (ڕێزوان کوردی پەهلەیی/ پەهلەوی) بەرهەم نامدار جابریە ک لە ساڵ 1403 وەدەس وەشانخانەی زایەڵە لە مەریوان بڵاو کریاس. ئێ کتاو 95 وەڵنگیە وە د زوان فارسی و کوردی، ساختارەیل ڕێزوانی کوردەلی لە شارەیل دێلران، ئاودانان، پەهلە، میمە و دەرەشار خسەسە وەر باس و بابەتەیلێگ جوور کیشان کردارەگان، تکیەی وشەگان، ئاوڵناوەیل، جیناوەیل و داچەکەیل لەتێ باس کریاس. ئێ بەرهەمە سەرچاوەی وەنرخێگ ئرای لایەنگرەیل ئێ زاراوەسە.

سەرچاوەیل فێرکاری و لێکۆلینەوەیل نوو

لێکۆلینەوەیل مەیدانی جوور کار کەرەم الله و فاتمە یووسفی‌ڕاد لە «فەرهەنگ ایلام» (1394) پێوەرەیل پۆلینکردن کوردی ئیلامی و کوردەلی خسنەسە وەر باس. ئێ لێکۆلینەوەیلە، وە پەی وتوێژ وەگەرد قسەکەرەیل ڕەسەن ناوچە ئەنجام دریاس و دەوڵەمەنی دەنگ، سەرف و درس کردن ڕستەیل ئێ زاراوە نیشان دانە. ئێ لێکۆلینەوەیلە هەر ئێجوورە جیاوازیەیل زاراوەی کوردەلی لەی بەشەیلە وەگەرد فارسی ئستاندارد و زاراوەیل تر کوردیا باس کردنە.

گیچەڵەیل و دیمەن داهاتوو

کوردی کوردەلی وەسەر ڕەسەنایەتی و دەوڵەمەنی فەرهەنگیەو چەن گیچەڵ ئڕای پارێزانن و بڵاوکردن زاراوەی خوەێ دێرێ ک بریتین لە نەوین فێرکاری فەرمی؛ کاریگەری زوانەیل تر جوور فارسی و کەم بۊن سەرچاوەیل نۊسریای.

وەرجێ لە بڵاو بۊن بەرهەمەیلێگ جوور کتاو جابری، سەرچاوەیل نۊسریای ئڕای فێربۊن کوردەلی فرە کەم بۊن و هەر ئێ بابەتە بۊەسە بەربەستێگ ئرای ئستانداردکردن و فێرکاری وەربڵاو ئێ زاراوە.

وەسەریەوە دیمەن داهاتوو ئرای کوردەلی ڕووشنە. تەقەلایل لێکۆلێنەرەیل، بڵاوکردن کتاوەتل فێرکاری و فرەوەبۊن زانیاری فەرهەنگی لە ناو کۆمەڵگایل بۊچگ توەنێدن یارمەتی پارێزانن ئێ زاراوە بیەیدن. هەر ئێجوورە وەکارهاوردن تەکنۆلۆژی دیجیتال جوور ئەپلیکەیشنەیل فێرکاری زوان و تووڕەیل کۆمەڵایەتی توەنێدن نەوەی نوو پاڵ بیەی تا کوردەلی فێر بوون و وەکاری بوەن.

ئڕای پارێزانن و بلاوکردن کوردەلی پێوەیستە گرنگی وە کارەیلێگ جوور دامەزرانن بەشەیل پەیوەندیدار لە زانکۆ، درس کردن ناوەڕۆک فێرکاری دیجیتال، و پاڵپشتی لە لێکۆلینەوەیل زوانناسی بدریەی. ئێ زاراوە بەشێگ لە میرات فەرهەنگی کوردەیلە و ئەرزش سەرنجدان و پارێزانن دێرێ تا نەوەیل داهاتوویش لە جوانی و دەوڵەمەنی ئێ زاراوە بێبەش نەون.