زوان و ناسنامە – کەڵهوڕی / نوسەر: ئوستین داڵ         لە سوێدیەو: کاوە خوسرەوی

✍️نوسەر: ئوستین داڵ       

📄 لە سوێدیەو: کاوە خوسرەوی

  پرسیارێگ ئاسان لە باوەت ناسنامە لە مێژگ ئیمە تێدە ئارا، من کیێم؟ جواوەیل جیاوازێگ ئەڕا ئی پرسیارە ھەس. هەر لەیوا وە شێوازەیل جووراوجوور توانیم لە مەفھووم ناسنامە بڕەسیمنەو. ناسنامە توانێ تاکەکەسی یان کومەڵایەتی بوود. ناسنامەی تاکەکەسی توانێ تایبەت وە تاک (فەرد) بوود. ئەڕا نموونە، وەختێگ من لە بانکێگ لە سوێد خوەم ناسنم، هەر کەس ژمارەی تایبەت وە ناسنامەی تاکەکەسی خوەی دێرێ ک وەل ناسنامەی ئەو کەسەو پەیوەندی دێرێ. بەڵام ناسنامەی کوومەڵایەتیش هەس، وە ئەو مانا ک من بەشێگم لە گرووپەیل بۊچگ و گەورای ناو کوومەڵگە، من لە ئاوایێگ یان شارێگ، دەڤەرێگ یان وڵاتێگ ژییەم، سەر وە دینێگم یان ئەندام پارتێگ سیاسیێم.

هەنای من قسە کەم، لە باوەت ناسنامەی تاک و کوومەڵایەتی خوەم زانیاری دەم، توانێد دەنگ من ناسنامەی تاکەکەسی من بوود، وەلێ قسە کردن من نیشاندەر ناسنامەی کوومەڵایەتی منە. ئیمە ئنسانەیل، فرە هۊردەنووڕیمن ئەڕا ئەوناسین دەنگەیل، تەنیا ئەوە بەسە ک کەسێگ بۊشێد ” وەخت وە خەیر” دەس­وەجێ تون دەنگێ ناسیمن و توانیم بژنەفیم ک کییە. زوورم وەختیش، لە شوون ژنەفتن وشەیگ یان رستەیگ لە لایەن کەسێگەو، توانیم بڕەسیمنەو ک ئەو کەسە لە کوورەی وڵاتەو هاتێیە. هەرلەیوا ژنەفیم ک کەسێگ وە زوان داڵگی خوەی قسە کەید یا نە. ئی متودە توانیم وە شێواز جیاواز ئەڕا فامین دەوروەرمان وەکارێ بوەیمن.

لە ئنجیل قەدیم وەسەرهات فرە وەناودەنگێگ هەس کە بوودە سەرچەوە ئەڕا ترم”  Schibbolet” ” شیبولێت ” ریشەی چشتێگ بەرمەلا کردن ” وە شێواز فرە هەستیار و دراماتیگ دیارییەو بوو، وە تایبەت رووشنەو کەی ک سەر وە چ گورووھێگە لە ناو کۆمەڵگە، ئییە توانێد کارکرد فرە گرنگێگ بوود لە پەیوەندی وەگەرد ” Sociolekt ” سوسیولێکت: دەرخستن جیاوازی زوانی پێکهاتەیگ لە ناو کومەڵگە”.

 گیلیەدیتەگان Gileaditerna لە سەر پێڵەی دارین لە سەر چەم ئاوەگان لە ناوچەی یوردان ئەڕا ئەفرامیتەیل بەربەس دانان  هەنای ئەفرامیتەیل تواستن دەربچن و لە چەمەگە بپەڕنەو، گیلیەدیتەگان لە لێیان پرسیان: ” تو ئەفرامیتی؟”  ئەگەر جواو بیاتا و بوەتیا  نە، وەتیانە پێ: ” بۊش شیبولێت Schibbolet”  ئەگەر بوەتیا ” سیبولێت Sibbolet” نەتوانستیا وشەگە جوور خوەی بێژە بکەی، گردیانەی و هەر لە لای پێڵەگە سەرێ بڕیان. ئەو جارە ٤٢ هەزار ئەفرامیت کوومەڵ­کوش کریان.

ئنسان پەیوەندی تایبەتێگ دێرێد وە گەرد ئەو ئنسانەیل و شوون و چشتەیلە  ک وەگەردیانا گەورە بییە. کاریگەری ئییانە هاوبەشی سفت و سووڵێگ وەگەرد دەوران مناڵییا پەیا کەی، وە تایبەت زوان لە بەرزترین ئاست شوون خوەی دانەی. زوان داڵگی ئەڕا زوورم ئنسانەیل زوانێگە ک وە ئاسانی توانن کەسایەتی خوەیان وە پی وە دنیای چواردەور بناسنن. هاووەختیش پەیوەندی زەریف و هەستیارێگ وەگەردێ دێرن، هەر وە ئەو مدووە توانیم بۊشیم زوان داڵگی بەشێگە لە ناسنامەی تاکەکەسی. مرووڤ لە رێ زوانەو وەگەرد گرووپەیل جیاواز ئنسانی یان وڵاتێگ ک بەشێگە لە ناسنامەی کوومەڵایەتی ئیمە ئنسانەیل، پەیوەندی زهنی گرێد.

لە زەمان زۊ ئەڵاجەۊ نەبۊ ک ئایەمەیل تەمام ژیانیان لە میلکانێگ بوەنەوسەر، سەفەر دۊر و دریژ نەچیان و وەگەرد ئایەمەیل ناوچەیەیل تر پەیوەندی کەمێگ گردیان. کەسایەتی کوومەڵایەتی زیاتر لە ناو بازنەی نزیکترین ئایەمەیل و دەڤەر ژیانێیان بۊ. لە هەلومەرجێگ لەیوا کەسایەتی زوانی بێ‌گرفت بی و زوان داڵگی رووڵ سەرەکی داشت. بەڵام ئنسانەیل ئی سەردەمە بەشێگ لە ژیانێیان لە شوون و وڵاتەیل جیاواز بەنەوسەر، لە عمر گەورەساڵ بەراورد وە دەوران مناڵی. ئەوان لە شوونەیل جیاواز تیەنە دنیا تا باوگ و داڵگیان. فرە لە لێیان دو زوانەوە بوون، زوانێگ ئڕا پەیوەندی وەگەرد داڵگ و باوگ، زوانێگیش ئڕا خوەندنگەیل. ئی شێوە­ی ژیانە بوودە مدوو ئەوەی ک ناسنامەی کوومەڵایەتی تـۊش سەرلێ­شێویان بوود و گرفت دروس بکەی.

وەختێگ ئنسان لە وڵاتێگ تێدە دنیا و لەورە گەوا بوود، بەڵام داڵگ و باوگ، قەوم و کەس و کار لە وڵاتێگ ترەو تییەن، ئایەم هەست کەی سەر وە دو فەرهەنگە. بەڵام لە ناو هیچ کام لە ئەو دو فەرهەنگە خوەی وە تەمامی پەیا نیەکەی، لە پەیوەندی وەگەرد زوانیشا هەر لەیواسە. کامە زوان، زوان مناڵە، هەنای یەکێگ لە باخچەی مناڵان دێرێد یەکێگیش لە ناو بنەماڵە؟ ئەوانەی ک لە ناو وڵات لە شوونێگەوە ئەڕا شوونێگ تر کووچ کەن بایەد بڕیار بییەن کام دیالکت بپارێزن. ئەوەی خوەیان یان ئەوەی مەڵبەند تازە. دەردوور ژیان تازە فرە جار بێ‌ڕەھمە لە برابەر کەسانێگ ک وە شێواز هەڵە زوانێگ قسە کەن.

جار و بار هەڵکەفێد ک کەسێگ هەست نزیکایەتی وەگەرد گرووپێگا کەی، ئەگەر هەتا زوانەگەیشیان وە خاسی نەزانێد. گاهەس داڵگ و باوگ لە ئەو ناوچە کووچ کردۊن ک ئەو زوانە لەورە برەو دێرێد، ئەڕایان گرنگ نەوییە ک وەو زوانە وەگەرد مناڵەگەیانا قسە بکەن. ئاکامەگەی توانێد بوودە ئییە ک مناڵەگە لە قوناخەیل تر ژیان بایدە هۊرێ ک چشت فرە پڕبەهایگ لە کیسێ چییە. فرە کەس باوەڕێیان یەسە حەتا ئەگەر ئەڕا فێر بۊن زوان داڵگی دێریش بوود ، بەڵام تیەرزێد تەقلا بکەید و جوور زوانێگ تر داشتۊدەی.

سەرچەوە: پرتووک  Språk och människan”زوان و ئنسان”  لاپەڕەی ٨٩ تا ٩٠

 چاپ ٢٠١١ ستوکهوڵم.