✍️ڕاپۆرتێگ لە: سامان مەڵکشایی
کێشەی خودکوشی لە پارێزگای ئیلام یەکێگ لە کێشەیل کۆمەڵایەتییە ک هەوەجە ئەو سەرنج تایبەت و پلانگێری خوەێ دێرێ.
ئیلام وەسەر جەمعیەت کەمیەو، ساڵان فرەیگە ها پلەی یەکەم خودکوشی لە ئێران. ئێ بابەتە تەنیا قەیران دەروونی تاکەگان نیە و هێمای کۆمەڵێگ لە زامەیل دیرووکی، بنەوایی، فەرهەنگی و کۆمەڵایەتییە ک لەی ناوچەی سنووریە کوو بۊەسەوە. هەرچەن لە فرەیگ لە شیکردنەوەگان، جوور دیاردەی کەسی و ئەنجام کێشەیل دەروونی نووڕن بابەت خودکوشیەو، وەلی لە پارێزگای ئیلام پێویستە ئێ بابەتە جوور دیاردەی سیستماتیکێگ و چەن لوو تماشا بکریەی ک ریشێ لە نەداری، گەشە نەکردن پارێزگا، ترۆمایل جەمعی، فشارەیل فەرهەنگی و دچەوەکیەیل ڕەگەزی دێرێدن.
لەی ڕاپۆرتە، وەگەرد لێکۆلینەوەی زەمینەیل و ڕیشەیل قەیران خودکوشی لە ئیلام، وێنەی وردتر و قۊلترێگ لەی قەیرانە پێشکەش کەیمن و ڕێکارەیلێگ ئرای رۊەرۊبۊن وەگەردیا پێشنیار کەیمن.
نایەکسانی، نائمێدی و تووڕەیی بێدەنگ
ئڕای ئەوڕەسین لە گەورایی قەیران خودکوشی ئێ پارێزگا پێویستە قەبوول بکەیمن ک ئێ بابەتە تەنیا بابەت کەسیێگ نیە و زوورم دیاردەی کۆمەڵایەتی و دیرووکیێگە. ئیلام لە سەردەم جەنگ ئێران و عراقەوە تا ئێسە، لە فرەیگ لە لایەنەیل گەشەکردنەوە مەنەسە جی و هەر ئێ پەراوێزخستن دیرووکی، هەست وە دەرکردن و تووڕەیی بێدەنگە لە گشتێ لایەیل کۆمەڵگا کوو بۊەسەوە.
نوڕسن وە چەو هەڕەشە وە بابەت خودکوشی لە منبەرەگان، خوەێ هەست وە تاوان و نائمێدی لە کەسەیل ئاسیپ پەزیر فرەوە کەیدن.
لەیەکچۊچیان سەرمایەیل کۆمەڵایەتی و نەۊن ئاسوو ڕووشن
وە باوەڕ بڕێ تر لە کارناسەیل، خودکوشی لە ئیلام، فرەتر لەوە ک ئەفسۆردگی کەسی بوودن هەڵگەردیەیدەو سەر جوورێگ لە نائمێدی دەروونی و کۆمەڵایەتی. هەنای نەسڵ جوان لە دۆخێگا گەورا بوودن ک هیچ ئاسوو ڕووشنێگ نەیرێ یا دەرفەت کار، بەشداری لە کۆمەڵگا و هەست وە ئەسەر داشتن نەیرێدن، ئەو وەختە مردنیش ئڕای بوودە هەڵبژاردەیگ.
وە پەی دۆخ کارەساتبار شاخسەیل کۆمەڵایەتی لە پارێزگای ئیلام، توەنیمن بۊشیمن ڕێژەی فرەی بێکاری، کووچ نوخبەیل، دچەوەکی ڕەگەزی، نەۊن پەروەردە و دەسڕەسی نابەرابەر وە خزمەتگوزاریەیل، گشتێ وە شێوەی شاراوە سەرمایەیل کۆمەڵایەتی لەناو بەن. لەی بارودۆخە تاک خوەی جوور ئەندام کۆمەڵگا نیەۊنێ و هەست کەیدن بوونەوەر تەنیا، بێ پەنا و بێ هەڵبژاردەیگە.
یەکێ لە ڕێکارەگان ئیەسە ک سیاسەتەیل گەشەکردن لەی پارێزگا دوارە پێناسە بکریەن. پێویستە ئێ سیاسەتەیلە لە چەو یارمەتی و سەدەقەوە بگوەڕیەید. بایە پتانسیەیل ناوچە وەهێزەو بکریەی و رێکخراوەیل مەدەنی چالاکەو بکریەن تا رۆل مەردم لە پرۆسەی بریاردان پڕڕەنگەو بوودن. کۆمەڵگایگ ک مەردم لەتێ بەشدار نەون هیچ ئۆمێدێگیش لەتێ درس نیەودن.
ترۆمایل نەسلی و دەروون ئەفسۆردەی ناوچەگە
بڕێگ لە لێکۆلەرەیل بوار دەروونناسی کۆمەڵایەتی ئۊشن یەکێ لە لایەنەیل شیکردنەوەی خودکوشی لە ئیلام ک کەمتر خریایەسە وەر باس، کاریگەریەیل دەروونی شەڕ ئێران و عراق و ترۆمایل دیرووکیە ک رەسیەسە نەسلەیل دۊاتریش. لە دەروونناسی وەی دیاردە «ترۆمای بەین نەسلی» ئۊشن؛ واتە ڕەنجێگ ک تەنانەت نەسل ئێسە نەیسەی وەلێ لە نەسل پێشترەوە ڕەسیەسە پیان.
ئێ ترۆمایلە خوەیان وە شێوەیل دڵەڕاوکی شەدید، هەستکردن وە بێ ئعتمادی، ترس لە داهاتوو، عەسەبانیەت ناو خوەیان و نەبۊن واتا لە ژیان نیشان دەێ. هەنای نەسل نوو لە بنەماڵەیگ گەورا بوو ک پڕە لە ڕەنجەیل چارەسەر نەکریای، بێ ئەوەی ک خوەی بزانێ زهنیەتێ ئەفسۆردە بوود.
رۆڵ پەروەردە و میدیا:
پێویستە رەنجەیل مەردم ئیلام دوارە بۊشریەید، بایە مەتەڵ رەنجەیل و بەرگریەیل مەردم ئیلام ئێ جارە نەک ئرای مەزلووم نیشان دانیان بەڵکوو ئڕای پڕڕەنگەو کردن ناسنامە و واتا بۊشریەی. هەر ئێجوورە سیستم پەروەردەی فەرمی بایەد فێرکاری دەروونی بکەیدە بابەت سەرەکی خوەی و بابەتەیلێگ جوور مەهارەتەیل ژیان، تاو هاوردن، چارەسەرکردن کێشەیل، ناسین هەستەگان، و پاڵپشتی کۆمەڵایەتی بنەیدە ناو کتاوەیل دەرسی.
ئامارەیل ئەوشاریای
خودکوشی لە ئیلام دیاردەی ئالۆزێگە ک چەن هۆکار دێرێدن. ئامارەیلێگ ک بڵاو کریەن تەنیا بەشێگ لە ڕاسین. ئامارەیل شاریای و نەوەتریایش هەس و وەتایبەت لە بابەتەیلێگ جوور ئاگردان ژنەیل وە دەس خوەیان جوور رووداو ئاماژە وەپیان دریەی.
یەکێ لە گیچەڵەیک گەورە ئیەسە ک باس لە خودکوشی خوەی تابوە. لە زوورم بنەماڵەیل و سیستمەیل فەرمی توان نکۆلی لەلێ بکەن. ئێ بابەتە هەم لە ناسین سەر وەخت و هەم لە یارمەتیدان ئەو کەسەیلە ک توان خودکوشی بکەن بوودە ڕێگر. هەوەجە ئەو فێرکاری گشتی دیریمن تا مەردم بتوەنن نیشانەیل ئاگادارکردنەوە بناسن و بزانن ک داوای یارمەتیکردن نیشانەی لاوازی نیە.
کارەسات بێدەنگ
ئەوە ک لە ئیلام کریەی کارەسات بێدەنگێگە ک نە تەنیا دەروون تاک بەلکو بنەمایل کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی و سیاسی خەیدە ژێر پرسیار. خودکوشی لەی پارێزگا نە وە مدوو لاوازی بەلکو وە مدوو بێ پەنا بۊنە. ئێ مردنەیلە هاتێ هاوار نەکەن وەلێ هەرکامیان نیشانەی لێکترازانەیلێگن ک لە ناو کۆمەڵگا درس بۊنە.
ئڕای سارێژ ئێ زامە، تەنیا قسەیل ورەبەخش یا پێشنیارەیل کەسی کاریگەر نییە. بایە بچیمەو سەر دادپەروەری و سیاسەت دانان، پێویستە سەرمایەیل کۆمەڵگا زینیەو بکەیمن و ئاسووەیل ئمێد ئرای جوانەیل بکەیمنەو، لازمە بن باڵ ژنەیل بگریمن، ترۆمایل دیرووکی چارەسەر بکەیمن و وتارەیل فەرهەنگی لە نوو پێناسە بکەیمن.
ئیلام هەوەجە وە «دۊنین» دێرێ. نەک لە بان تەرەحۆم بەڵکو لە بان بەرپرسیارەتی نەتەوەیی. خودکوشی لە ئیلام قەیران کەسی نیە و هاوار کۆمەڵگایگە ئرای درسکردن گۆرانکاری ریشەیی. ئەگەر ئێ هاوارە نەژنەویەی مردنەیل بێدەنگ بەردەوام بوون.
