✍️فەرامەرز پوورداوود
کرماشان یەکێگ لەو ناوچەیل کوردستانەسە ک هەمیشە و بێ وچان شوون ژیان مرۆڤ بۊە. شوونەوارەیل دیرووکی کرماشان نیشان دەن هەر لە یەی ملیوون ساڵ ویەردەوە تا چل هزار ساڵ لەیەوەر ئێ ناوچە شوون ژیان مرۆڤ بۊە. لە شوون سەنگ مەعدەن ک تازە پیا کریایە، شوونەوارەیل کەم وێنەیەگ لە دەورەی پارینەسەنگی کەفتنەسەو دەیشت.
لەبارەی گرنگی ستراتژی جۆغرافیای کوردستان لە سەردەم پارینەسەنگیا توەنیمن بۊشیمن ک شوون زاگرۆس جوور یەکم گاپارەی فەرهەنگ و بڵاوکەرەوەی ئێ ناوچە لە سەردەمەیل پارینەسەنگی، دۊای پارینە سەنگی و نەوسەنگیا کردەسە ڕێ گرنگێگ ئڕای کۆمەڵگای مرۆڤی.
کرماشان یەکێگ لەو کلکشمار ناوچەیل کوردستانەسە ک بەردەوام لە سەردەمەیل جیا جیای پارینەسەنگیا ژیان لەتێ دریژە داشتیە. لێکۆلینەوەیل نیشان دانە سابقەی ژیان ئایەم لەی ناوچە هەڵگەردیەیدەو ئڕاێ یەی ملیوون ساڵ پێش. لە لێکۆلینەوەیل سەرەتایی دەیان تەور کوچگین، ساتوور و کوچگ قاڵب هێن سەردەم ئاشولی پارینە سەنگی کۊەنە لەی شوونە پیا بۊە. تەور کوچگی وە ئامێر کوچگینێگ ئۊشیەید ک لە سەردەم پارینەسەنگی کۊنە لە ناوێن ٢٥٠ هزار تا ۱/۵ ملیون ساڵ لەیەوەر درس کریانە. هەر ئێجوورە فرەترین پاشماوەی بەشەر نئاندرتال لە کوردستان، لە ئشکەفتەیل دیرووکی ئێ پارێزگا جوور ئشکەفت وەزمە و باوەویان پیا کریانە ک لە دۊای ئشکەفت شانەدەر هەولێر، گرنگی فرەیگ دێرێ.
وەپەی دۊنریایل نوو لە شوون “سەنگ مەعدەن” خوار کرماشان هەنای لێکۆلینەوەیل مەیدانی ساڵ ١٤٠٠ ئەنجام دریانە، ئێ شوونە ناسریایە و وە سەنن مۆلەتەیل پێویست، دەس کریایە وە وەبەڵگەنامەکردنێ. ئێ جا نزیک ٢١٢ هزار هکتارە ک ١٣٨ هکتارێ جوور شوون سەرەکی دەسنیشان کریاس.
پێش لەیە و لە دەهەی ١٩٦٠ دەسەیگ وە سەرپەرشتی رابرت بریدوود لە زانکۆ شیکاگۆ یەی تەور کوچگین لە تەپەی دیرووکی ئاوایی گاکیە دۊنەو. لە دۊای ئەوە و لە سێ دەهەی ویەردەیش ئامێرەیل پارینەسەنگی کۊەنە جوور تەور دەسی هەر لەو ناوچە و هەرلەیوا لە خوەرئاوای شار هەرسین پیا کریانە.
وەپەی دۊنریایل نوو لە شوون “سەنگ مەعدەن” خوار کرماشان هەنای لێکۆلینەوەیل مەیدانی ساڵ ١٤٠٠ ئەنجام دریانە، ئێ شوونە ناسریایە و وە سەنن مۆلەتەیل پێویست، دەس کریایە وە وەبەڵگەنامەکردنێ. ئێ جا نزیک ٢١٢ هزار هکتارە ک ١٣٨ هکتارێ جوور شوون سەرەکی دەسنیشان کریاس.
وەپەی قسەی شوێنەوارناسەیل، لەی شوونە نیشانەیل ٢ سەردەم پارینەسەنگی کۊەنە و ناوێن هەس ک تا ئێسە نزیک ٦٠ پارچەی ئامێر کوچگین لە سەردەم پارینەسەنگی کۊەنە و نزیک ٢ تا ٣ هزار پارچەیش لە سەردەم پارینەسەنگی ناوێن لەتێ دۊنریاسەو و کریاسە بەڵگە. ئێ بەڵگەیلە وەو نموونە کەمەیل ناسریایل سەردەم پارینەسەنگی کۊەنە لە کوردستان حساو بوون.
وەپەی ئەو پرسیارەیلە ک لەسەر بڵاو بۊن ئایەم لە قارەی ئافریقا وە ئووراسیا لە ٥.٢ ملیوون ساڵ لەیەوەرا هەس، ئێ دۊنریایلە توەنن نەخشەی بڵاوبۊن ئایەم وە ئووراسیا کامل بکەنەو. وەپەی ئیە توەنیمن بۊشیمن ک ناوچەی زاگرۆس ناوەندی و وەتایبەت دەیشت کرماشان شوون رۊدان قەیرێگ گۊەرانکاری پەیوەندیدار وە تکامل ئایەم بۊە. وەپەی لێکۆلینەوەیل سەرەتایی لە ئامێرەیل کوچگین پیابۊ هاتێ ئایەم نیشتەجی سەنگ مەعدەن لە بنەماڵەی ئایەم باڵاڕاس (هوموارکتوس) بۊدن.
سێ وەرز هەڵکەنین لەی شوونە ئەنجام دریاس ک وەرزە دۊاینەگەی وە ئامانج دیاریکردن سنوور و تۆمارکردن نیشتمانی ئێ شوونەوارە بۊە. وە خوەشییەو ئێ شوونە جوور یەکم شوون کراوەی سەردەم پارینەسەنگی لە ئێران تۆمار نیشتمانی بۊە.
لێکۆلینەوەگان نیشان دەن شوون سەنگ مەعدەن لە سەردەم پارینەسەنگی کۊەنە جوور نیشتەجیگا و لە سەردەم ناوێن جوور کارگەی بەرهەمهاوردن ئامێرەیل کوچگی وەکار هاتیە.
تا ئێسە فرەتر لە ١٠٠٠ سەردان مەیدانی، نەخشە هەكگردن و بەڵگەنامەکردن لەی شوونە کریاس. بەردەوامبۊن لێکۆلینەوەیل زانستی لەی شوونە نە تەنیا یارمەتی دەیدە خاستر ئەوڕەسین لە گۊەرانکاریەیل فەرهەنگی و فەنی ئایەم لە کوردستان، بەڵکوو دەرفەت گرنگێگیشە ئڕای ناسانن کرماشان جوور ناوەند گرنگ پارینەسەنگی لە ڕۆژئاوای ئاسیا.
بۊن چوار هزار و ٢٠٠ یادگاری تۆمارکریای نیشتمانی، سێ یادگاری تۆمارکریای جەهانی و دەیان یادگاری گەشتیاری ک هێما تۆمار نەکریانە، بۊنەسە مدوو ئیە ک کرماشان لە ڕووژەیل نەورۆز گشت ساڵێگ بوودنە یەکێگ لە مەقسەدەیل گەشتیاری گەشتیارەیل.
بێستۊن و تاقوەسان، پەرەستگای ئاناهیتا، تاق گەڕا، گووڕدەخمەی ئسحاق وەند، تەکیەیل بیگلەربەیگی و معاون الملک، بووسان کووهستان، بازاڕ سۆنەتی، سەراو نیلووفەر، هەرسین، سەحنە، ڕوانسەر، ئشکەفت قووڕی قەڵا، ئشکەفت پەڕاو، کاروانسەرایل شاه عەباسی و مایشت و ڕژاو پیران بەشێگ لە گرنگترین شوونەیل دیرووکی و سرووشتی گەشتیارەیل پارێزگای کرماشانن.
پارێزگای کرماشان ٢ ملیوون نەفەر دانیشتێ دێرێ ک لە ٢ هزار و ٥٩٥ ئاوایی و ٣٥ شارا ژیەن.
