قوباد ناسری
ئی وتارە شیکاری دیسکورس رە‌خنە‌یی(تەحلیل گوفتمان ئنتقادی) چیرووک وەفر لە گەڵاوێژ ئەحمەدییە، ک توانیم وەگە‌ردێ بڕەسیمنە زە‌مینەیل کوومەڵگەیی و پێیا کردن پەیوەند دو سە‌رە‌یگ ک ها ناوەین زوان و فەرایەندەیل کوومەڵگەیی. زوان کوومە‌یگە لە نیشانە‌یل وە شوون یه‌ک، ئڕا قەرەزەیل فرەیگ ک دە‌سکار بە‌شەرە. وە نە‌زە‌ر سوسور، زوان سیستمێگە لە نیشانە‌یل ئڕا وە‌تن فکرەیل و مانا، وە باوەڕ سوسور زوان لە دو بە‌‌ش سازیاس: ۱.ئلمانەیلێگ ک وەگەردیان قسە کە‌یم ک سوسور ناویان ناسە داڵ یان نیشانە، ۲. مانا یان مەدلوول یا سیستم مانابە‌خشییگ ک ئایە‌مە‌یل لە ناخودئاگای خوە‌یان لێ خەوە‌ر دێرن و لە رێگای ئە‌وانە گە‌رد کە‌سانە‌یل ترەک پەیوەند بە‌رقە‌رار کە‌ن، ک سوسور پێیان پارول(گفتار) وەتێیە.
پەیوەند ناوەین دال و مەدلوول خووماڵی(زاتی) نییە و قەراردادیە و کوومەڵگەیی بیین زوان وە ئی مدووەسە. پارول؛ فانکشن(کنش) کوومە‌ڵگە‌ییگە ک لەوای کونشە‌یل ترەک، پڕە لە داڕشتە‌یل کوومەڵگەیی، ئوڵگووەیل کوومەڵگەیی، رەمزگان زوان و داتەکە‌یل وەکار گرتن زوان ک سەرچەوەی زانیاری و زانست مە‌ردمانە.
زوان، راسا‌یڕاس و نا‌ڕاسا، لە رێگای مدیا نە‌خش فرە گە‌ورایگ لە ناسنامەسازی دێرێ، زوان بێجگە لە ئییە ک بار مانایی ناسنامە ها پێیە‌و، لە رێگای ئافراندن و رە‌سانن مانا، ئلمانە‌یل ناسنامە‌یی ترەک ک ئڕا گشتێمان قابل فامە، رە‌سنێدە پیمان. بێجگە یانە‌یشە، زوان وە رێگای نورمالسازیەو، هژمونی سازێد. نورمالسازی، رە‌وە‌ندێگە ک لە ناوێ، دیسکورسەیلێ ک هن گرووپە‌یل زاڵن، بوونە دیسکورسەیل زاڵ، ئڕا سووژەسازی ک له ئەنجاما خوەی، وە‌سایلێگن ئڕا کوومە‌تەسازی.
هەنای ک وە بار کوومەڵگەیی و پرەکتیس کوومەڵگەیی نووڕیمنە زوانە‌و، چیمنە ناو وە‌رە‌سە‌ی دیسکورسەو. دیسکورس سیستمێگە لە قسەگان، ماناگان، ئستعارە، وازنەمایی، ئیماژ و داستانە‌یل[ ک کارێان ئوبژە سازیە] ک بازتەولید بوون. زوان گشت زانیاریمان لە جهان و ئوبژەیل خودئاگاییمان، لە رێگای دیسکورسەو سازێد. دیسکورس سیستم یەی پارچە‌‌یگە ئڕای وازنەمایی ئوبژەیل زوانی. زوان لە رێگای کانفورمەیشن(سوورتبەندی) ئیدئولوژیکی-دیسکورسی زاڵ، سووژە‌یل ئیدئولوژیکی-دیسکورسی سازێد.
دیسکورس، لە رێگای داڕشتە‌یلێگ لەوای زوان، سیاسەت، ئقتساد، فە‌رهە‌نگ، مود، ئە‌دبیات و… ئەژم گرێد، گوای خوە‌یشێ ئەژم دە‌یدە ئی داڕشتە‌یلە و وازتەولیدێیان کەید. ئی داڕشتە‌یلە گشتێیان چۊنیە‌تی ئیدئولوژی ـ دیسکورسی دێرێن. دیسکورس، ئامێتە‌ی ئیدئولوژیە و کاریشێ هە‌میشە تەولید و بازتەولید پەیوەندیەیل سووژە‌یل و ئوبژە‌یلە، ک ئەژم دانەسە جهان کوومەڵگەیی.
رە‌وشتێ ک توانیم وە پێ دیسکورسێگ شییە‌و بکە‌یم، ئانالیز دیسکورسە( تەحلیل گوفتمان)، وە ئی شێوە توانیم خەسپە‌ن زوان ک کارێ سەرکوت کردنە، دپیه‌کە‌و بکە‌یم. وە باوەڕ میشل فوکو، پەیوەند دوسە‌رە‌یگ ها بەین تەوق(متن) و زە‌مینە. پەیوەند دوسە‌رە و دیالکتیکیش ها بەین دیسکورس و دەسڵات و ماریفە‌ت و حە‌قیقە‌ت. وە رە‌وشت ئانالیز دیسکورسەو، گشت هە‌لومە‌رجەیل کوومەڵگەیی، زە‌مینە‌ی ک نۊسمان و وتە‌مان (نوشتار و گوفتار) لە ناوێ قومیاس، وتە‌مان، پەیوەندەیل ناکە‌ڵامی، پەیوەند داڕشتن[ساختار] و وشە‌گان ناو یەی رستە، دپیە‌کە‌و کریەی.
یەکێگ لە متودە‌یل شیکاری دیسکورس، شیکاری دیسکورس رە‌خنەکارە، ک تەحقیق کوومەڵگەناسی و رە‌خنە‌ییگە ک وە نووڕگەی سازەخوازانەی خوەی، باسە‌یل کوومەڵگەناسی لەوای سازیان ناسنامە‌یل له چووارچوو زوان، کاروبار زوان و بازتەولید پەیوەندیەیل دەسڵات کەید. لە باوە‌ت رە‌خنەییشەو، باس بارە گرتن پێس و ناڕەوا له زوور، زاڵ بۊن، نابە‌رایبە‌ری و بازتەولید ملهڕی و وساین له نوای زوور ک لە ناو زوان، بنەونریاس، خە‌یدە دیشت. جوور یەی مە‌نشوور ک نۊر خوەر شکنێد و هەفت رەنگ ئڕامان ئاشکەراوە‌و کەید.
چیرووک
داستان، بە‌رهە‌م رئالیستیێگە ک لە تێ کەسایە‌تیە‌یل جوورواجوورێگ ک هەرکام لیان ئە‌ندامێگ لە چین کوومەڵگەیی واورێزێگن و قە‌رە‌زە‌یلێگ دێرن، بە‌شێگ لە ژیان رووژمە‌ڕە‌ی خوە‌یان ئۊشنە‌و. باختین وە شێوە‌ی گشتی، سێ چە‌رخ ئڕا ئەدەبیات داستانی وە شمار هاوردێیە، کڵاسیک، مودرن و پاش مودرن. تایبە‌تمە‌ندیەیل بە‌رهە‌مە‌یل هە‌ر چە‌رخێگ، پەیڕەنگ پارادایم واورێز ئەو سە‌ردە‌مە‌سە، پارادایم هە‌ر سە‌ردە‌مێگ لە دیسکورسەیل زانستی، سیاسی، کوومەڵگەیی، ئقتسادی و فە‌رهە‌نگی ئەو سە‌ردە‌مە سازیاس. پارادایم، ژانر هە‌ر بە‌رهە‌م هنەری دیاری کەید. واورێز، سەردەم کڵاسیک، یە‌یدە‌سی و یە‌یقە‌وارەیی تەوق و هە‌بۊن، پەیوەند علە‌ت و مەعلوولە، له سەردەم مودرن کە‌ڵام له یه‌ک چە‌‌کیای و کوتکوتە(پارە پارە)، سەردەم پاش مودرن، سەردەم دانایین ماناس.
داگە‌ردیانە‌یل کوومەڵگەیی، بایس بوون ک شێواز و ژانرە‌یل هنەری بگۊەڕیە‌ن، ئڕاێ نموونە، چیرووک پیکارسک(عیاری) ک سەرچەوەی رومانە، دۊای داپاشیان سیستم فئوداڵی و ئەو رۊ کار هاتن چین بوورژوا، تێە‌یدە مە‌یدان، یان تراژدیە‌یل سدە ۱۷ (ز) وە مدوو رەوا بیین دەوڵە‌مە‌ن خوازی، گوڵ کە‌ن، یاگە‌ر شێع رتازە و رومان و چیرووک فارسی دۊای شووڕش مەشرووتە بوونە ئەدەبیات زاڵ.
له کوومەڵگەیل چە‌ن زوانی، سیاستە‌یل زوانی فرەیگ ئڕا وە تە‌خت نیشانن یه‌ی زوان و سەرکوت زوانە‌یل ترەک برنامەریزی کریەید و وەرێیە‌و چوود، یەکێ لێیان چیرووکنۊسییه. چیرووک وە بوون یەی دیسکوورس و سازوبەرگ ئیدئولوژیکی دە‌‌وڵە‌ت، فرە نە‌رم و بێدە‌نگ وە خزمە‌ت ئی سیاستە‌یل زوانیە دە‌ر تیە‌ید. گوای قە‌زیە‌ی چیرووک فە‌رخ کەید، چیرووک فەلسفە‌ی ترەک ها لە شوونێ، وە باوەڕ فرانک ئوکانر -نۊسە‌ر ئیرلەندی- لە کوومەڵگەیل داشێویای، چیرووک فرە کارگەرە و نە‌خش فرە گرنگێ لە بەیان و وە‌تن ژان و رە‌نج مە‌ردمان و هاوزوانی و هاودە‌ردی وە‌ل ئایە‌مە‌یل دەرکە‌فتە‌و و ستەمکیش دێرێد.
چیرووک “وەفر” چیرووک مودڕنێگە ک هڵایە پانسەد وشە‌س، مژارێ وارە‌سی هۊرە‌یل شە‌و وە‌فرین و سە‌رد زمسانە لە زە‌ین کە‌سێ ک هۊچکە‌س نییە، وە‌رجە ئیە ک چیرووک دە‌س بکەیدە پێیا، نۊسە‌ر کە‌سایە‌تپە‌ردازی وە ئە‌نجام رەسانێیە ، چیرووک لە نختە‌ی ئە‌وج رە‌وە‌ایت بوود و زۊزی رە‌سێدە گرەگوشایی.
نە‌وە‌سان زاویەی دید ئی چیرووکە چشت فرە دیاری و زاقێگە، یەی نیشانە‌ی پرابلماتیکە، وە گوفتەی نورمەن فرکلاف، یەی رووداو پە‌یوە‌ندییە (روخداد ئرتباتی)، ک باس فە‌رە‌یگ ها شوونێ. ئی ئلمان داستانیە، چوودە جە‌نگ سیستم چیرووکنۊسیێ ک ها لە خزمە‌ت سووژەسازی و هویەت زودایی و گشت دیسکورس هژمونیکی ـ ئیدئولوژیکی ک هانە ناو کار سەرکوت نە‌تە‌وە و جنسیەت و زوان و ناسنامە.
داستانە‌یل سونە‌تی رە‌وایتکە‌ر یه‌ی جەهان یه‌یدە‌س و یە‌یقە‌وارە‌ن، داستان خوەش و دڵکە‌ش و رئالیستییگ ک لە ناو یەی زەمان و یه‌ی جا رەوایەت بوون، ئێ داستانەیلە هە‌م ئڕا سە‌رگە‌رمی بە‌ردە‌نگن و هە‌م ئامرازێگن ئڕا هازدان و پارێزانن دەسڵات. ئی داستانەیلە ک رولان بارت پێیان <مەتن خاندەنی> وەتێیە، کارێگ وە دەرەقەت خێیاڵ بە‌ردە‌نگ نە‌یرن. نۊسە‌ر ئی داستانەیلە لە رێگای یەی بڕ تەمهیدات و سونە‌تە‌یل بە‌یابە‌س مانا ئەڕامان دیاری کەید، بە‌ردە‌نگ تەنیا یەی مە‌سرە‌فکە‌رە ک تەنانەت توانێ ئەو چشتە ک نۊسە‌ر دیاری کردێیە بفامێ. ئێ داستانەیلە وە مدوو ئەژم راس و ریک و رەوایەت دیارییان پەیوەند فرە نزیکێ گە‌رد ئیدئولوژی دێرن و کارێ کە‌ن ک ئیدئولوژی چشت رووتین و نورمالێگ وە نە‌زە‌ر بای. ئلمانە‌یل داستانی لەوای مژار، ناوە‌ڕووک، زە‌مینە، په‌یڕە‌نگ، دژایەتی، کەسایەت، زاویە دید و… وە حوکم پرەکتیسە‌یل هژمونیکییگن ک گە‌رد یە‌ک یه‌ی سیستم رە‌وایی سازن. زاویەی دید یان رەوایەتکەر، رەزمبە‌ندیێگە ک ئی ئلمانە‌یل داستانیە دۊرنێدە یەکە‌و. رەوایەتکەر و زاویەی دید دیاری، کارێ رە‌زمبندی یه‌ی پرەکتیس هژمونیکیە، لە رێگای ئێ ئلمانە‌یل داستانیە رە‌وایە‌تە‌یل سازیە‌ن و جاگیرە‌و بوون.
وە شێوە‌ی گشتێ هە‌رجوور سیستم رە‌وایە‌تی، نیشاندە‌ر پە‌یکە‌رەبە‌‌ندی واورێزێگ لە پەیوەندەیل دەسڵاتە. چیرووک “وەفر” رە‌وایەتکە‌رێیان زاویەی دید دیاری نەیرێد، ئی چیرووکە وەکوو یەی ئانتی دیسکورس نەزم و نەسەق یەی دیسکورس رە‌وایی تۊچانیەسە یە‌ک، زاویەی دید نادیاری چاڵ فرە گە‌ورایگ خسیە‌سە ناوڕاس دیسکورس چیرووکنۊسی. زاویەی دید سڕ و پڕفلیق ئی چیرووکە یەی خاڵ ئانامورفسیسە (وێنەیگ ک وە قەراری تە‌حریف بییە ک تەنانەت لە یه‌ی زاویەی تایبە‌ت خوەی دیاریەو کەید) ئی خاڵ ئانامورفیکە گشت دە‌سکە‌فتە‌یل دیسکورس چیرووکنۊسی لە بەین داس و چیرووک کارێ خاپوور کردن داڕشتە‌ی پەیوەندەیل دەسڵاتە.
چیرووکە‌یل سونە‌تی ھانە شوون ئییە ک نەزم ماناگان، داڕشتە‌یل نە‌هادی و فەرایەندەیل مەشرووعیەتسازی و بە‌ر ھەە‌ق بیین یەی مە‌نتق هژمونیکی دامە‌زرنن، وەلێ ئی چیرووکە ها شوون ئیه ک ئی مکانیسمە بچۊچنێد، گۊە‌ڕیان یە‌یسە‌رەی زاویەی دید پەیوەند مە‌نتقی بە‌شە‌یل داستانی، لە یە‌ک چە‌کنێد، بافت لە یە‌ک تۊچیای ئی چیرووکە نیشاندە‌ر ژیان و ناسنامە‌ی لە یە‌ک تۊچیایە. ئی شێوە‌ی رە‌وایەتە، رەوایەتگە‌ر لە گرنگی خە‌ید و وە راوی مەرکەززودایی بوود، دی ئیمە وە‌ل یەی رەوایەتکەر دیاری لەوای یە‌کم کەس یان سێیم کەس و .. سە‌روکار نەیریم، کەسایەتەیل داستانی گلە گلە ئڕامان داستان خوە‌یان ئۊشنە‌و.
وە شێوە‌ی گشتی، رە‌وایە‌تپە‌ردازی یان لە رێ زاویەی دیدە یان کانوونیسازی، داستانە‌یل سونە‌تی لە رێگای زاویەی دید رەوایەت کریە‌ن. جیایی کانونیسازی گە‌رد زاویەی دید ئیەسە ک لە زاویەی دید رە‌وایتکە‌ر گرنگە، وەلێ لە کانونیسازی هەرکام لە کەسایەتەیل توانن قسە بکە‌ن داستانێیان ئڕامان نە‌قڵ بکە‌ن، هە‌ر کەس داستانێ، فام و ئە‌وڕەسینێ لە خوەی دێرێد و زوان وازگوفت ئی دە‌رک و فامە دێرێد.
نۊسە‌ر ئی چیرووکە لە رێگای کانونیسازی مە‌رکە‌زیە‌ت رەوایەتکەر لە یە‌ک تۊچانێیە. مەرکەززودایی واورێز بنە‌ڕەت شکانە‌یگ دێرێد و نۊسە‌ر لە ئی رێگا توانستێیە وە زوان واورێز خوەی ک یه‌ی ژنە بڕە‌سێد، زوان نۊسەکی ژن ک شواڵتر لە سە‌رێ باس کردێیە، مانای قسە‌یلێ ئیەسە ک ژنەیل چیرووکنۊس لە رێ تکنیکە‌یل روایەتپەردازی بتوانن جیاواز لە پیایل بنۊسن، وە زوانی ویرجینیا وولف، ئڕا ئیه ک ژن بتوانی گیچەڵ خوەی ک وازگوفت هە‌بۊنی خوەیە لابوە‌ید، بایە‌س گیچەڵ فەنی زوان خوەی لابوە‌ید. چۊن داڕشتە‌ی زوان پیانەس و هە‌ر ئە‌وجوور ک فوکو وەتێیە، گشت جەهانبینی لەوای فە‌رهە‌نگ و دیرووک و سیاست و دین و زوان هانە ژێر هێڵ پیا و ژنەیل گیرودە‌ی ئی جە‌‌هانبینیە‌لەنە ک موقەدەس و نورمال نیشان دریانە.
هە‌ر کار هونەری بێجگە لە خاونێ و خەلاقیەتێ، دە‌سکە‌فت هەلومە‌رج زە‌مانی و مەکانی و شێوە‌ی نووڕین و تەفەکور کوومە‌ڵگە‌س، چۊن کوومە‌ڵگە یەی کوومە‌ڵگەی پیانەس و فالووس محوەرە، هە‌ر بە‌ر‌هە‌مێگ ک تەولید بوود، پیانە و فالووس محوەرە. کانونیسازی ئی چیرووکە خەسپە‌ن بنچڕشکانە‌یگ (شالودە شکنی) دێرێد و کووشێد ئە‌ڕای بە‌رقە‌رار کردن هژمونی ژنانە لە دیسکورس چیرووکنۊسی مەفسە‌ڵزودایی بکەید، لە ئێرە‌سە ک چیرووک “وەفر” خوەی بوودە یەی دیسکورس سیاسی، یەی سیستم مانائی و زوانناسی ک دەرەقەت تەولید مانا و ئە‌ندیشە ئە‌ڕای مە‌زرانن دەسڵات ژنانە و نۊسمان ژنانە دێرێد.
وە راس ئی چیرووکە یەی ئستراتژییە، یەی ئانتی دیسکورسە لە چووارچوو یەی دیسکورس سیاسی.
