ئامادەکار: ئەمین رەحیمینژاد
پوروفسۆر جیمز گرەیفیز، زوانناس و مەردمناس لە ئیسلەندیەیل بنەچەک ئامریکایی، رەیس بەش پروژەیل تەحقیقاتی دپارتمان زوانناسی کاربردی کالج زوانناسی و متاڵعات زوانی ئۆتاوا لە کاناداس. جیمز چەن ساڵێگە جوور ھاوکار لە بان پرۆژەی ئەتڵەس زوانەیل ئێرانی کار کەید، ھەرولەیوا جوور ھاوکار پشتیوان، وەگەرد رێکخراەی جھانی ئس-ئای-ئلا لە بەش زوانەیل کوردی دەس وە کارە.
وتووێژ قەدیمی/ ساڵ 2019 زایینی
ئمشەو 30 سپتامبر ساڵ 2019 زایینی، لە کوبوونەوەیەگ تایبەت وە زوان کوردی و زاراوەگانێ ک لە لایەن رێکخراەی ناونەتەوەیی ویکیلیفەو ئەو رێ خریاس، وە ڕاو هاتیمن تا وە د پیاڵە چای لە وەر دەسمانەو، باسێگ دووسانە لە سەر زوان وە گشتێ و واورێز زوان کوردی داشتۊمن.
رێوار– پوروفسۆر جیمز، بیلا لە ئێرا دەسپێ بکەیمن؛ جنابد جووور باوەمەردێگ بنەچەک ئیسلەندی، پێیا بۊ لە ئامریکا، مەشغووڵ وە کار لە کانادا، لەی دەری ساتە، لە کووبوونەوەی د ساڵانەی “خەرمانان” لە ئاڵمان، ک واورێز، ئمڕوو گشت باسمان لە سەر زوان کوردی و زاراوەیل جوورایجوورێ بۊ؛ خوەد لە کوو، زوان کوردی و کورد زوانەیل لە کوو دۊنید، ک لەیوا گەرم و گوڕ ئڕای زوانێ ک ھاتێ هەرگز ھەوەجەدیش ئەو پێ نەکەفێد وەخت و ئنرژی نەید؟
جیمز– خوو راسێ بتواید ئێ پرسیارە بوود لە دو لاوا بنووڕید وە پێ؛ جەمبەی شەخسی، ک ھەڵگەردێد ئەو سەر ژیان شەخسی خوەم و تەجربەی دووسی ئەول چەن ھاوڕێ کوردا ک لە ساڵەیل دۊرا وە یەکەو ھاودەم بۊمنە و لەزەت خاسێگ ک لە فەرھەنگ و زوان دەوڵەمەن کوردی وە تمام جوورایجوورییەیل رەنگایڕەنگێیەو وە پیم رەسییە و ھەرلەیوا جەمبەی پروفشنال کارەگەم. ئمجا م وە بوونی یەوە ک ھە لە سەردەمان دانشجووییمەو فرەتر لە بان لق ھند و ئێرانی سەر وە بنەماڵەی زوانەیل ھند و ئرووپایی کار کردۊم، دۊاجار هەگ پێشنیار کار لە دپارتمان زوانەیل ئێرانی وە پیم دریا، فرە خوەشحاڵەو بۊم و ئەو پێشنیارە وە ھەڵکەفت بمارکێگ زانسم و قەبوولێ کردم. سەرم ک چێ وە ناو باس زوانەیل ئێرانییا، واورێز لە بان کار ئەتڵەس زوانەیل ئێرانی لە ھاوکاری ئەول ئریکا، ک خوەد خاستر خەوەر لە چەن و چۊنێ دیرید، نزیکەو بۊم وە زوان کوردی یا شایەد خاسترەک بوود بۊشیم زوانەیل کوردی.
ئێ گوڵەم زوانییە ک ئمڕوو ئیمە فرەتر وە ناو زوانەیل ئێرانی شەماڵ غەربی ناسیمنەی، فرە کەم لە سەرێ کار کریاس و داوانەی دەژێگ ئڕا کار دێرێد ک تۊەنێد گریە لە فرە پرسیارەیل تا ئمڕوو پاشخوان نەدریای زوانناسی، لە ئێ ناوچە بکەیدەو. یەکێگ لە قەدیمیترین شوونەیل جییەو گرتن بەشەر بۊە، زوانەیل و فەرھەنگەیل و دینەیل فرە جوورایجوورێگ لە ئێ ناوچە لە دریژای تاریخ سەر ھێز دانە و ھاتنە و چێنە، بێگومان لە ھەرکامێیان بەشێگ لە ناو زوان و فەرھەنگ مەردم ئمڕووین ئێ جقرافیا وە جێ مەنێیە، ئەودیین و شییەو کردن و لە کنار یەک نانێیان، ئڕای رەسین وە وێنەی یەی دەسێگ لە فەرھەنگ و تەمەدن ئێ مەنتەقە، تۊەنێد تەسویرێگ پڕ لە شەوکەت و ئەزەمەت لە میرات فەرھەنگی بەشەر لە ئێ ناوچە ئەو دەس بەید. ئمجا منیش وە بەش خوەم جوور یەی کەسێگ ک فرەتر کوروورەی زوانناسی و تا ئەندازەیگیش مەردمناسی دێرم، یە ک بام و لە چۊنەو کارێگ بەشدار بووم و لە سەر زوان و فەرھەنگ ئێ بەشە کار بکەم، لەزەت خاسێگ ئڕام دێرد.
سە تۊەنم بۊشم م ئلان درس ھام لە ئەو شوونە ک بایە بۊاتام، چۊن ھەم دڵم تواید و لەزەت لە ئێ رابتەی شەخسییە بەم، ھەم کارەگەم وە پیم ئۊشێد ئڕای یە ک دەسکەفت دیاری و بەرزێگ داشتۊد، بایە کوومەکێگ بکەید وە ناسین و ناسانن ئێ زوان و ئێ فەرھەنگە.
رێوار– جنابد ئاماژە وە دەسەواژەی “زوانەیل کوردی” لە جێ زوان کوردی کردید، یانێ باوەڕدان یەسە ک ئیمە زوانەیل کوردی دیریمن تا زوان کوردی، ئەمان ئیمە دۊنیمن گشت ئێ قسیەکەرەیل خوەیان وە عنوان “کورد” ناسنن. یانێ زاھرەن جیا لە ساخت زوانی، چشت ترەکیش ھەس ک ئێ یەکایەتییە ئڕای کوردەیل وازراوەو کەید، چ جوور تۊەنیمن ئێ دوانییەتییە قابڵ فام و ئەوڕەسینەو بکەیمن، یا قەوڵێگ تەوجیھێ بکەیمن؟
جیمز– خوو راسێ بتواید، م ھاتێ ئڕای بەش دووھم پرسیارەگەد فره زانێیاری و تەجربە نیاشتووم، ئەمان ئڕا بەش یەکم ک ئایا بایە “زوانەیل کوردی” وە درس بزانیەن یا “زوان کوردی”، چۊن باسەگە کولەن زوانناسانەس، تەنیا لە سەر زوان جیا لە قسیەکەرەیل زوانەگە باس کەید، وە باوەڕ م “زوانەیل کوردی” درسترەکە. ئەمان پڕ دیارییە ک وەختێگ باس تیەید ئەو سەر کوومەڵگەی زوانی، دی کەس نیەتۊەنێد “زوان” لە “قسیەکەر زوان” جیاواز بزانێد، لە ئێرە فاکتۆرەیل ترەک سەر ھێز دەن، چشتەیلێ ک ھەرسەی رەوڵ دیاری و فرە گەورایگ لە دیاری کردن حەد و مەرز کوومەڵگە دێرن، ئەمان ھیچ ھەرەچێگ وە خود زوانەو نەیرن. وە سەر یەوە ک م لە بان ئێ بەشەیل فەرھەنگی، کوومەڵگەیی، مەزھەبی و …، لە حەوزەی زوانەیل کوردی کار نەکردمە و زانیاری خاسێگ نەیرم، ئەمان پڕ دیارییە ک ئەو چشتە ک دەسمیەت دەید تا کوردەیل ترکیە، سووریە، ئەرمەنستان، ئێران و عراق خوەیان وە بەشەیلێگ لە یەی گلە یەکگرتی بزانن و ھەست یەکایەتییگ لە ناو خوەیان داشتوون، ھەڵگەردێد ئەو بان ئەو فاکتۆرەیل بانترزوانییە ک توانای بەخشان ھوییەتێگ دیاری، تاھەی جیاواز لە نەتەوەیان [نەتەوە لە مانای سیاسی وشەگە، یانێ داشتن شناسنامەی یەکێگ لە ئێ وڵاتەیلە]، وە پێیان داشتێیە. ئەمان م خوەم لە جایگ نیەۊنم ک چۊنییەتی و ریشەی ئەو فاکتۆر یا فاکتۆرەیلە وە باس بکیشم.
لەولایشا نەبایە لە ھۊرمان بچوود ک دەسەواژەی “زوانەیل کوردی” ریک نیەتۊەنێد لە چوارچوو مەرزەیل دیالکتەیل (زارەیل) تا ئلان ناسیای کوردی جییەو بگرێد. جوورایجووری زاراوەیی لە ناو کول زوانەیل دنیا ھەس، ئەمان وە راس ھێمان کەس نەتۊەنسێیە مەرز دیارییگ لە ناوەین د چەمک “زاراوە” و “زوان” دیاری بکەید، ئەوچۊن مەرزێگ ک لە کول جێ و کول حاڵێگ بتۊەنێد درس بوود. خوو یە یەی گیچەڵ ترمینولۆژییە لە ناو باسەیل تئوری زوانناسی، هەمیش لە ناو فرە لە رشتەیل علووم ئنسانی. مەسڵەن ئەگەر تەنیا ئیارەی جیاوازی “زوان” و “زاراوە” وە ئەوڕەسین یەکتران بزانیمن، جیەیلێگ ھەس ک دۊنید قسیەکەرەیل د گوونەی زوانی ک فرە لە یەکترەکییش جیاوازن، لە ھامشووەیلێیان ئەول یەکترەکییا خاس لە یەک رەسنەو، “خاس” مەنزوور یەسە ک ھەوەجەیگ وە متەرجم نەیرن، وەگەرنە حکمەن لە وەتووێژەگانێیان ئەول یەکا ئبھام ھە وە دی تیەید، ئەمان لە ئەو لایا دۊنید قسیەکەرەیل د گوونەی زوانی ک فرە لە یەکترەکی نزیکن، فرە وشەیل و ساختەیل زوانی یەی دەس و یەی جوور دێرن، لە یەک نیەڕەسنەو، یا لانەکەم نیەتوان لە یەک بڕەسنەو. لە ئێرە بەش گەورایگ لە تاریف ترمەیل زوان و زاراوە ھان لە ژێر کارگەری فکر و باوەڕ مەردمان قسیە کەر وە ئەو د گوونەی زوانییە، فکر و باوەڕێگ ک ھەڵگر تاریخێگ دۊر و دریژ لە رابتە و رەفتار ئەو مەردمانە وە یەکەو بۊە یا تاھەی ھا لە ژێر کاریگەری فاکتۆرەیل خارجییگ وێنەی دەخاڵەتەیل سیاسی حکوومەتەیل. مەسەڵەن لە باوەت رابتەی کورمانجەیل و زازاکەیل لە ترکییە، ئمڕوو بەش گەورایگ لە زازاکەیل ئۊشن ئەوان لە کورمانجی، مەگەر کەلیمە کەلیمەیگ، وەگەرنە ھیچ نیەڕسنەو. ئەوانە کەسانەیلێگن ک زازاکی وە زوان جیایگ زانن، جیا لە کوردی. لە ئەولایا کەسانەیلێگ ھەن ک زازاکی وە بەشێگ (زاراوەیگ) لە زوان کوردی زانن، فرە وەخت کورمانجی قسیە کەن و ھیچ مەرزێگ لە ناوەین ئێ د گوونەی زوانییە نیەۊنن. خوو لە ئێرە پڕ دیارە ک قەزاوەت تەرەف لە بان گوونەی زوانی خوەی وە پاودانگ گوونەی زوانی تەرەفێ، لە بەرداشت و باوەڕەیل قەیر زوانیی کارگەری گرتێیە.
وە ئێ خاترە سەخت بوودن لە نووڕگەی کۆمەڵگەناسییەو بۊشیمن یەی زوان کوردی دیریمن یا چەن گلە. ئەمان لە نووڕنگەی سرف زوانەوانییەو ئیمە گەرد ساختەیل و ھۊردەساختەیل زوانییا سەر و کار دیریمن، یانێ فاکتۆرەیل قابڵ ئەندازەگیری و قابڵ شمارین، سە تۊەنیم بۊشیمن جیاوازی ساختاری گوونەی زازاکی لە بەرامبەر گوونەی سورانی بوود وە د گلە زوان حساوێ بکریەید. ھەرسەی ئەگەر قسیەکەرەیل ئێ د گوونەی کوردییە ھەست وە ھەمگرایی بکەن، شانازی وە بۊن و وە ھاودەمی یەکترەکی بکەن، ھامشووەیل خوەیان وە گەرد یەکترەکییا فرەترەکەو بکەن، ھاتێ وە ئاسانی لە یەک بڕەسنەو.
قەزاوەت ئایەمەیل لە ئاست کوومەڵگەیی، مەخسووسەن وەختێگ پای ھوییەت قەومی-زوانی بارید ئەو مەیدان، لە سەدان فاکتۆر ترەکەو خەت گرێد، لە گشتێیان مھمتر تۊەنێد دین بوود، یا تۊەنێد وابەستەگییەیل قەبیلەیی بوود. مەسەڵەن لە ئافریقای جنووبی زوانێگ ھەس، یا خاسترە بۊشیم بۊ، چۊن کەم تا کوت دی مردێیە، وە ناو “خۆیمانا” ک هەمیش “کۆرانا”-یش وە پێ ئۊشیەید. مەردمان قسیەکەر یەکێگ لە زاراوەیل ئێ زوانە وە ناو “ئۆرا” وە خاتر تاریخێگ پڕ لە جەنگ و دژمنی ئەول باقی قسیەکەرەیل ئەو دۊای زاراوەگانا خوەیان وە خاوەن زوان جیایگ زانسنە و ھیچ وەخت ھازر نەۊنە ئەول باقی زاراەگانا قسیە بکەن، چۊن یان زوان تر دێرن و ئەوانیش زوان تر! ئەوانیش؛ یانێ باقی قسیەکەرەیل “خۆیمانا”-یش ھەم لەوا فکر کردنە و خوەیان لە پشت مەرز زوانییگ دینە ئەول مەردمان قسیەکەر یەی زاراوەی تر لە زوانەگەی خوەیانا. لە پسایگا ئێ د گوونە لە ئێ زوانە فرە فرە وە یەک نزیکن و لە باوەڕ ئایەم جییەو نیەگرێد ک ناوێیان بنەیدن “زوان ئۆرا” و “زوان خۆیمان”! یانێ کنیەتی قەومی لە ئێرە بۊە وە بنەمای تاریف کردن “زوان”، ھەروھا ئەونەڕەسین لە یەکترەکی! ھەرسەی ئێ زوانە وە بڕبەونی دی چشتێگ لە قسیەکەرەیلێ وە جێ نەمەنێیە و شایەدیش تا ئلان گشتێیان مردۊن.
تاریف کردن چەمکەیل “زاراوە” و “زوان” لە نووڕگەی کۆمەڵایەتییەو، ئەگەر نەۊشیم نەکردەنی، ئەمان فرە سەخت وە نەزەر رەسێدن. کوردییش لە ئێ باسە جیاواز نییە.
رێوار– نەزەر جنابد لە باوەت ئێ فرە زاراوەییە/زوانییە چوەس، ئایا یە ئڕای کوردییەت دەرفەتە یان گیچەڵ؟ خاسترەک نەۊ ئەگەر ئێ زار و زوانەیل کوردییە ورەو یەکگرتگی و وە یەکێگ بۊن حەرکەت بکردان؟
جیمز– خوو، فرە زوانی و جوورایجووری وە راس دەوڵەمەنییە، لە کنار جوورایجووری فەرھەنگی و دینی. ئمجا م خوەم لە ترکیە لە دیاربەکر بۊمە، لە ئیرەوان لە ناو جماعەت کوردەیل بۊمە، جوورایجووریێگ ک ت ئەولێیا رۊایڕۊ بۊد، نەنوومەتە وە راس. باوەڕەیل زوانی و مەسڵەتەیل و داستانەیلێگ ک دەرێگ وە دنیایگ دەژ و بێ ھاوتا ئڕاد واز کەن. بێگومان چۊنەو دوڵەمەنییگ لە ناو کەمتر زوان واحدێگ ئەو وەر چەو کەفن. ئمجا بمینێد باقی بەشەی جقرافیای کوردی ک فەر گەوراترەکە لە ئەو بەشەیل بۊچگە ک م وەگەردێیانا سەر و کار داشتمە.
رێوار– خوو جنابد ئێ قسیە جوور کەسێگ ک وە شێوەی تووریستی وە ناوچەی کوردنشینێگ ھاتیدە، کەید، جاڵب بۊن ئێ جوورایجوورییە ئڕا جنابد قابڵ دەرکە، ئەمان ئڕای قسیەکەرەیل کورد زوان ک کەم تا فرە زوان خوەیان لە خەتەر نابوودی دۊنن چوە! جەزیرەیل بۊچگ بۊچگ زوانی ک ھەرسەی کەم تا فرە ئڕا یەکترەکی قابڵ ئەوڕەسین ھەن، ئمان وە خاتر ماھییەت نیمە مستەقڵ خوەیان، راحتترەک تۊەنن لە ناو زوان فەرمی وڵاتەگەی خویان ھەزم بوون.
جیمز– خوو دیارە ک لە ئێ نووڕگەوە شەرایت تۊەنێد جوور ترەک بچوود ورەو نوا. م قەبوول دێرم ک لە ئێ باوەتە فرە زانیاری بانێگ نەیرم، لە ئێ باوەتە مەبەستمە: یانێ لە ناو کوومەڵگەیل بۊچگتر کورد زوان، ئەو جوورە ک خوەد ناویان نەید. ئەمان ئەگەر تماشایگ وە ئەو چشتە ک لە بان نەخشە دیریم بکەیمن، کوومەڵگەیل زوانی فرە جوورایجوورێگ دیریمن ک دەس کەم لە پەنج وڵات جیاواز ژییەن، ئەویش لە ناو وڵاتەیلێ ک گشتێیان زوان کەمینەن و لە ھیچ وڵاتێگ رەسمییەت نەیرن، حاڵا بمینێد ک لە ترکییە لە بازێگ جایل کوردەیل تۊەنن لە مەدرەسە کوردی بخوەنن. لە ئێرانیش تا ئەورە ک م بزانم، لە مەدرەسە وە زوان خوەدان نیەخوەنین، درسە؟
رێوار– درسە. لە ئێران تەنیا زوان رەسمی و ئامووزشی فارسییە. ئەڵبەت لە باشوور عراق، زوان کوردی زوان رەسمییە.
جیمز– ئارێ، سپاس ک قسیەگەم درسەو کردی. درسە، ت دۊنید کوردی تەنیا لە یەی وڵات زوان فەرمییە. تازە ئەویش تەنیا یەی گوونە لە کوردی رەسمییە، چۊن ئیمە لە بان پرۆژەی بادینی ک چەن جار باس داشتیمنە، دایەم وەتیاس ک فرەتر مەردم نیەتۊەنن بادینی بخوەنن، چون زوان فەرمی سورانییە، ئەگەر خووڵ نەکەم.
ئارێ، دەرکول یانە شەرایت سەختەو کەن ک گوونەیل بۊچگتر زوانی بتۊەنن وە ژیان خوەیان دریژە بێیەن. ئیمە ئێ چۊنە شەرایتێگ لە ئافریقا و شەرق ئاسیا و لە گشتێ بەتر لە چین داشتیمنە، ھەرلەیوا دیریمنیش. زوانەیلێگ ک بۊچگترن توانن فرەتر لە خەتر لە ھۊرەو چێن بوون.
رێوار– ئێ باسە تیەرێدەمان ئەو سەر باوەت زوانەیل بێدەسڵات، وێنەی زوان کوردی لە ئێران و ترکییە، خوو هەلومەرج سووریە ئلان تووزێگ جیاوازە، لە عراقیش خوو تەکلیف لانکەم لە باوەت زوانییەو تا حەد فرەیگ رووشنە. ئەمان ئایا رێکار عەمڵییگ ھەس ئڕای دەسمیەت دان وە پارێزانن زوان بێدەسڵاتێگ وێنەی کوردی لە وڵاتێگ وێنەی ئێران ک ھیچ حەق ئامووزشییگ وە زوانەیل بێدەسڵات وێنەی کوردی نیەید؟ لەپسایگا ک ئەو چشتە ک ئیمە وە پێ ئۊشیمن زوان کوردی، لە ئێران، فرەترین جوورایجووری زارەوەیی دێرێد، ھە لە کورمانجی بگر تا وە سورانی و ھەورامی و لەکی و کەڵھوڕی و …، ئایا رێکارێگ ھەس ک بتۊەنید، وە سەر دەسڵات حکوومەتەو و ھەوڵێگ ک ئڕا ئاسمیلە کردن کوردەیل دەن، ئێ زوانە/زوانەیلە لە پاڵ یەکترەکی لە خوەیان وەرگری بکەن و عمر خوەیان دریژەو بکەن؟
جیمز– بێگومان، حەتمەن ئێ زاراوەیلە توانن نەسڵ وە نەسڵ ورەو نوا بچن و رۊ لە ترەختی بوون، ئەمان مەرجێ یەسە ک قسیەکەرەیل بتوان. بنووڕ، م خوەم چەن ساڵ لە ئێرە لە ئاڵمان ژیامە، جماعەت گەورایگ لە ترکەیل یە چەن نەسڵە لە ئێرە ژییەن، ھێمان زوان ناو ماڵێیان ترکییە، ھێمان تەنیا ئەول یەکترەکییا ترکی قسیە کەن، وە سەر یەوە ک ھاتێ لە ھەر شار یا مەنتەقەیگ ک لە تێ ژییەن تەنیا چل- پەنجیا ماڵ بوون، ک وە راس ھان لە کەمینە، زوانەگەیانیش فەرمی نییە، ئەمان تاسب فرە فرە بانێگ لە بان زوانەگەیان دێرن. یاگەر مەسەڵەن لە کبک لە کانادا، مەردمان کەمینەی فرانسەوی ئڕای نەسڵەیل فرەیگ زوان خوەیان پارێزاننە و وە پێ تاسب داشتنە تا ئەورە ک تاھەی زوانەگەیان لە کانادا رەسمییەو کردن. ئمجا مەنزوورم یەسە ک یانە نەکردەنی نیین، تەنیا بایە بتواید.
ئەمان ئەگەر بایمن ئەو سەر ئەو جوورایجووری زاراوەییە ک خوەد باسێ ھاوردید ئەو وەر، یەکێگ لە رێکارەیل کرداری ئڕای ئێ باسە، ھەر ئەو چشتە بۊ ک ئمڕوو ئێوارە شان لە جەلەسەی تایبەت وە کوردی خوارین باس لەلێ کرد؛ داشتن رێکخراوەی فەرھەنگی-زوانییگ ک تمام جوورایجوورییەیل بگرێد لە وەر، گشت پتانسیێلەیل فەرھەنگی زوانی بگرێد وە کار، تمام گورووەیل زوانی وە عنوان بەشدار وە کار بکیشێد، جوورێگ ک ھیچ کەسێگ حس نەکەید ک لە جەرخە نریاسەو دەیشت، یا یە ک فکر بکەید ئەوان پسا وە زوان خوەیان قسیە کەن. ئیمە تەجربەی ئێ کارەیلە کە پاپوای گینەی نوو وە عنوان مساڵ داشتیمنە. لە ئەورە ک لە ئەوەڵەیل قەڕن بیسم گوونەیل جوورایجوور، وە راس فرە جوورایجوور زوان مۆتوو یەک لە شوون یەک یا وە تەور کولی جای خوەیان دان وە زوان ئنگلیسی یا لە چوارچوو زوانەیل پیجن جوورایجوور ترەک، وێنەی پیجن تاک پیسین، ک ئمڕوو یەکێگ لە زوانەیل فەرمی گینەس، کەم تا کوت بازێگ لە ساختەیل و وشەگانیان وە جێ مەن. ئەو کارە ک لە ئەورە کریا، دامەزرانن بنکەی خەوەرییگ بۊ، ک لە بنەڕەتا ئڕا ئاسانەو کردن کار مامڵەگەریل و کشاوەرزەیل و ماسیگرەیل و تاھەی وەرزێرەیل یا چشتەیلێگ وێنەی تەبلیقات ئڕای چشتەیل قابڵ فرووش و یانە بۊ، ک لە ئەوەڵا لە یەی لاپەڕە چاپ و پەخشەو کریا، ئەمان ھەر کەسێگ باوەتەگەی وە زاراوەی خوەی لە تێ چاپ کرد. دۊاجار بۊ وە رووژنامەیگ و مەجەڵەیگیش لە پاڵیەو ھاتەو دەیشت، چۊن لە گشت گوونەیل زوانی مۆتوو لە تێ چاپ کریا، بۊ وە نەشرییەیگ ک ئڕای گشت مەردم لە زاراوەیل جوورایجوور ئێ زوانە قابڵ قەبوول بۊ و تەرفدارەیل فرەیگ لە ناو مەردم داشت. ئەو کارە ک ئێ رووژنامە کرد، کەمڕەنگەو کردن مەرز بەین زاراوەیل جوورایجوور مۆتوو بۊ، تا ئەورە ک ئمڕوو زوان مۆتوو وە عنوان یەی زوان واحد، یەکێگ لە چەن زوان فەرمی گینەس. یە تواسم بۊشم ک پێشنیارەگەی جوولی شان راس تیەید ئەو سەر چۊنەو کارێگ. تا ئەورە ک ئیمە زانیم زاراوەیل یا زوانەیل جوورایجوور کوردی، ھەرسەی ئەول یەکترەکییا فەرخ دێرن، ئەمان ئەقەورە جیاواز نیین ک مەردم سەتاسەت لە باقی زاراوەگان نەڕەسنەو، تاھەی لە ئەروە ک ئیمە باس لە د گلە زوان کوردی کەیمن، ئیمە وە وجوود مەرز ئرتباتی ناگوزەر لە بەین ئەو د گوونەی زوانییە قائڵ نییمن. سە ئەگەر وە شکڵێگ لە چۊنەو تەجربەیل تاریخییگ ھۊردەو بۊمن، بێگومان بوودن رێکاریگ بۊنیدەو ک لە ئێ جوورایجوورییە ،جوور پشتیوانێگ ئڕای پارێزانن زوان و فەرھەنگ خوەد ئستفادە بکەید. ئەمان یە ک ئێ رێکارە چوە تۊەنێد بوود و چۊ بایە کار بکەید، چشتێگە ک ئلیتەیل و نۊسەرەیل کورد بایە بۊننەوەی. ھەرچێگ بوود ئیوە فرە خاسترەک حەز و دڵخواز کوومەڵگەی خوەدان ناسین.
رێوار– گیچەڵ گەورایگ ک ئمڕوو زوان کوردی وەگشتێ و کوردی خوارین وە تایبەت تۊشێ ھاتێیە، واز ھاوردن داڵگ و باوگەیل لە قسیە کردن وە زوان خوەیان گەرد مناڵەگانێیاناس. یانێ دی شمار کەسانەیلێگ ک کوردی، وە تایبەت لە بەش خوارێن جوور زوان داڵگی یای گرن فرە کەمەو بۊە، خەتەر گەورایگ ک لە پسا کوردی مەخسووسەن لە بەش خوارێن بەید ورەو مەرگ. ئایا وە نەزەر جنابد لە چۊنەو دووخێگ بوود لە مەرگ زوان کوردی (کوردی خوارێن) دڵنێیا بۊمن؟
جیمز– نە، لزوومەن نە. ئەمان خوو داخ گرانێگە ک لە فرە لە وڵاتەیل ئافریقایی و ئاسیایی قسیەکەرەیل زوان وە جایگ رەسن ک دەس لە زوان داڵگی خوەیان شوورن. بەشێگ لە ئێ گیچەڵە وە راس بۊچگەو کردن رەوڵ زوان وە “وەسیلەی ئرتباتە”. یانێ کابرا فکر کەید؛ خوو زوان تەنیا یەی چشتێگە ک م وە پێ وە گەرد رەفیقەگەما، ھاوکارەگەما، وەکیلەگەما و … قسیە کەم، یا یە ک فکر کەید، خوو م وەختێگ وە یەی زوان تر دەرس خوەنم، دی ئێ زوان داڵگیمە وە دەرد نیەخوەید! داخ گرانێگمە ک زوان تا وە ئێ ئەغدە بۊچگەو کریاس. ئەگەر زوان تا وە ئێ ئەغد و ئەندازە بۊچگ بۊاتاد، ک تەنیا و تەنیا وەسیلەی ئرتبات ئایەم ئەول دنیای دەوراگرد خوەیا بۊاتاد، لە ھۊرەو بردن زوانەیل ئزافی توانس لە یەی شەرایت خاسێگ کار درسێگ بۊاتاد، ھاتێ لە چوینەو دووخێگ داشتن تەنیا یەی زوان لە سەرانسەر دنیا کار درسێگ بۊاتاد، شایەد! ئەمان هەر ئێ چۊنە نییە! زوان فرە فرە، فرەترە لە یەی گلە ئامراز ئرتباتی بەینا ئایەمی. جوور مساڵ بەش فرە گەورایگ لە جوواریجووری بەرھەمەیل ئەدەبی و ھنەری لە دنیا ریشی لە جوورایجووری زوانەیل دێرێد. زوانەیل جیاوازن ک دنیایل جیاوازێگ لە داوان خوەیان پەروەردە کەن. یا ئەگەر جوورایجووری زوانی نەۊاتاد، گەشە کردن زوانییش نەکردەنی وە نەزەر رەسی، زوانێگ وێنەی ئنگلیسی ئمڕوو تێکەڵاوێگە لە ھزاران وشە و ساخت زوانی لە زوانەیل ترەک! جووراوجوورێگ ک وە داخەوە ئمڕوو وە مردن گلە وە گلەی زوانەیل لە سەر شوون یەک، لە پسا رووژ وە رووژ بۊچگترەکەو بوود.
ئەمان وە سەر یەوە ک وە قەوڵ جنابد ئلان فرە کەس دی کوردی ئەول مناڵەگانێیانا قسیە نیەکەن، نیەتوانیمن بۊشیمن کوردی ھا لە خەتەر مەرگ حەتمی. خوو بوود بۊشیمن ھا لە خەتەر، ئەمان لە خەتەر بۊن خوەی وە مانای مەرگ کوتوپڕ نییە. ئەو چشتە ک م ئلان لە دۊرەو دۊنم، خوو م فرە خەوەر دۊز لە حاڵ و رووژ گوونەیل جوورایجوور کوردی نەیرم، یە ک چجوور و تا چ حەدێگ لە ناو کۆمەڵگە کاربرد دێرن، ئەمان خوو م لە ئەو لایا یەی فاکتۆرەیلێگ ھا لە وەر دەسم یا ئەژنەم ک نیشان دەن ک کوردی لە ھەر بەشێگ لە جقرافیای گەورای خوەی وە جوورێگ لە پسا بوود وە دەسمایەیگ ئڕا ئافراندان بەرھەمەیل زوانی و ئەدەبی و ھنەری. مەسڵەن ھە لە ئێ مەنتەقەی خوەدانە ک کوردی خوارێن لە تێ باوە، جنابد خوەد ئمڕوو شەوەکی لە چەن شوون ئاماژە کردید ک ھەرسەی کوردی خوارێن زوان ئامووزش مەدرەسە نییە و مەردم خوەنین و نۊسان وە ئێ زوان [وە شکڵ سیستماتیک] یای نیەگرن، ئەمان فرووش بازێگ کتاوەیل کوردی رەسێد وە چاپ سێھم و چوارم و تاھەی فرەتریش! یە خوەی یانێ حزوور ئەکتیو زوان لە ناو کوومەڵگە، یە خوەی یانێ واز بۊن دەرانەی گەشە کردن زوان، یە خوەی یانێ ئەو دەرک و زانیارییە ک زوان داڵگی بەشێگ لە هەبۊن ھویەتی منە و بایە بپارێزیەی لە ناو کوومەڵگەی کورد خوارێن ئڕا مەردم ناسیایە. یانە ئەو چشتەیلەنە ک مەرگ زوان تا مەرز نەکردەنی بەن. نەبۊن ئێ زانیارییە، ک خوەی بەشێگ لە ھەست ناسیوونالیست ھەر نەتەوەیگە، مدوو سەرەکی مردن فرە لە زوانەیل دنیا بۊە، جایگ ک لە ناو کوومەڵگەی قسیەکەرەیل زوانێگ، تاھەی یەی نەفەر، باڵ نەڵماڵییە تا پۆتانسییل بەرھەم ئافرینەری، سەر زینێیەتی و قابڵ ترەختی بۊن زوانەگە وە کار بگرێد و ئەو دۊای قسیەکەرەیل زوانەگە نیشانێیان بەید. ئەمان لە ئێرە ک لە ناو کوومەڵگەی کورد خوارێن، چۊنەو جەرخەیلێگ ھەن ک ئێ زانیارییە لە خوەیان و لە زوانەگەیان و لە ھویەتێیان ئڕایان خوداگاھەو بۊە، باڵ ھەڵماڵینە و پا نانەسەو وەر و پسا کار کەن، بێگومان نیەود وەی ئاسانی لە مەرگ زوان باس بکریەید، ھەرسەی نەبایە خەتەرەگیشی وە دەس کەم بگرید.
رێوار– لە بەش یەکم ئێ جواودانە، ئاماژەیگ وە خەسارەیل مەرگ زوان کردین، پرسیارێگ لەیرە کەفتێیەسە نەزەرم؛ کوومەڵگەیگ ک ئلان لە مەرگ زوانی گوزەرییە، یانێ زوانەگەی خوەی ناسەو لا، دەس کردێیە وە قسیە کردن وە زوان ترەک، ئلان دی مەردمان خوەیان وە زوان ترەک و ھویەت ترەکەو ناسن؛ ئێ کوومەڵگە وە چجوور کوومەڵگەیگ دۊنین؟
جیمز– خوو پرسیار فرە خاسێگە. لە ئێرە لەینوو باس تیەید ئەو سەر ئەو جواو بانێیە، ئیمە نیەتوانیم زوان تەنیا و تەنیا وە یەی گلە ئامراز ئرتباتی بۊچگەو بکەیمن، وەختێگ یەی کوومەڵگەی زوانی، زوانەگەی خوەی ئاڵشت کەید، یانێ لە پرۆسەی شیفت زوانییەو یەی زوان وە مەرگ کیشنێد و خوەی لە جلووس زوان ترەک سەر لە نوو تاریف کەید، وە راس کەفێد لە بان زەۊ سییە! لە ناو کوومەڵگەیگ وە کوو نموونە ئیکس زوان ئیکسیک مرێد، زوان خوو تەنیا و تەنیا وەسیلەی ئرتبات قسیەکەرەیل کوومەڵگەی ئیکس نەۊە، زوان ئیکسیک داوانەیگ بۊە ک گشت باوەڕەیل کوومەڵایەتی، رەسم و رسوومات کوومەڵگەیی، نۆرمەیل ژیان گورووھی، مەسڵەتەیل و واتەیل و داستانەیل و ئوستوورەیل فۆلکلۆر و … ھتد گشتێ لە ناوێ بۊە، تاھەی ناو شار و ئابادی و کەش و کۊە و کول چشتێگ. وە گشتێ یانە چشتەیلێگ نیین ک ت بتۊەنید تەرجمەیان بکەید وە ئەو زوان جەدیدە، تاھەی ئەگەر کردەنی بوود، کی تواید ئێ کارە بکەید! سە دۊنید گشتێ ئێ چشتەیلە ئەول مەرگ زوانەگەیا، وە یەی ھەو پاکەو بوون. یانەیشە چشتەیلێگ نیین ک کوومەڵگە وە یەی نەسڵ بتوانێد لە ئەوەڵا لە چوارچوو زوان جەدید بسازێدێیان، چۊن خوەیان بەرھەم ژیان نەسڵەیل فرەیگ لە سەر شوون یەک بۊنە. لە ئەو لایا ھاوردە کردن ئێ چشتەیلە لە زوان دووھما، یانێ ئەو زوانە ک ئلان دی زوان جەدید کوومەڵگەس، پاش مردن زوان بنەچەکی مەردم، یەیش کار نەکریایگە، زوورم ئێ رەسم و رسوومات و باوەڕەیل زوانی و … تایبەت وە کوومەڵگەن، یانێ وەختێگ ت بتواید باوەڕەیل کوومەڵگەیل ترەک بارید و لە ناو یەی کوومەڵگەی تر باوەو بکەید، ناڕیکی و گیچەڵ وە دی تیەرن. یە ئەو چشتەسە ک توانێد وە قەیران ھویەت شەدید لە ناو کوومەڵگە بکیشێد و ئڕای نەسڵەیل فرەیگ توانای کوومەڵگە وە چشتەیل پەراوێزی سەرگەرم بکەید، تا ئەورە ک پاش ھاتن و چین چەن پشت ئەو باوەڕەیلە سەر لە نوو لە بان بنەمای جەدیدێگا بسازیەن.
رێوار– بیلا بچیمنەو سەر یەی باس ترەک، باس ئاخرمان، یانێ رەوڵ تەرجمە لە ترەختی زوان، واورێز لە ترەختی زوانێگ وێنەی کوردی خوارێن ک ھێمان رێ فرەیگ تا وە فرم ئستاندارد ھا لە نوای. مەبەستم لە ئێرە رەوڵێگە ک لە دەوڵەمەنەو کردن یا پارێزانن زوان دێرێد، جیا لە بەش زانیارییەیل نازووانی ک لە رێ تەرجمەوە لە زوانێگ وە زوان ترەک ئنتقاڵ دریەید.
جیمز– خوو تەرجمە، بیلا ئێ جوورە بۊشم، تەرجمە وە راس گەوراترین و بێوێنەترین فاکتور ترەختی و سەقام گرتن فرە لە زوانەیل دنیای ئمڕوو بۊە. تاھەی توانم بۊشم تەرجمە، ئەویش تەرجمەی تەنیا یەی کار، یەی کتاو، بۊە وە بایس یە ک زوانێگ لە کاول بۊن نجات پێیا بکەید. بام باسەگەم وە مساڵێگەو بوەم ورەو نوا، مساڵێگ ک بێگومان ئڕای خوەدیش چشت نەناسێگ نییە؛ زوان ئەرمەنی لە سەردەم پاشایەتی قەدیم ئێران، لە سەدەیل چوار و پەنج زایینی. خوو فرە لە تاریخزانەیل و کارشناسەیل باوەڕێیان یەسە ک تەرجمەی ئنجیل و تەورات وە دەس مزروپ ماشتۆتز وە زوان ئەرمەنی تەنیا دەلیل زینێ مەنن و پابەرجا مەنن قەوم ئەرمەنی زوان بۊە ک ئمڕوو ئیمە وە ناو وڵات ئەرمەنستان ناسییمنەی، لە سەردەمێگ ک زوان ئەرمەنی تاھەی ئەلفبایگیش نێیاشت، ماشتۆتز خوەی ئەوەڵ رێنویس ئڕای زوانەگە درس کرد و ئێکە کتاو پیرووز تەرجمە کرد وە ئەرمەنی و وە ئەو رێنۊسە نۊسایەی و دۊاجار کسانێگ [کشیشەیلێگ] جەم کرد و رێنۊسەگە نیشانێیان دا تا بتۊەنن وە پێ بخوەنن و بنۊسن. ئەوانیش بۊن ھەم وە مەلای مەزھەبی، ھەم وە مەلای زوانی. ھەرسەی لە ئێرە فاکتوور مەزھەبیش رەوڵ فرە گەورایگ داشتێیە، ئەمان ئەو تەرجمە چشتێگ بۊە ک مەردمان ئەرمەن وە خودباوەڕی زوانی و دۊاجار ملی رەسانێیە.
کوتومت، وێنەی چۊنەو کارێگ ئیمە لە ھند دۊنیمن، ویشاڵ مەنگاڵوادی لە کتاو کتاوێگ ک وە دنیا شکڵ دەید لە رووژگارێگ باس کەید ک لە ھند، وەرجلە ھاتن ئرووپاییەیل وە ئەورە، زوان فەرمی تمام دادگایل و ئدارەیل ھند فارسی بۊە، ھەرسەی مەردم یەی کەلیمە لێ نەڕەسینەسەو، ھە لە یەکمین رووژەیلێگا ک ئرووپاییەیل چنەو جێ یەکم ھەوەجەیگ ک فرە گەورا دۊنیەید نەبۊن زانیارییەیل ھاوبەشە لە بەین ھندییەیل و ئرووپاییەیلە، وە ئێ خاترە دەس کریەید وە تەرجمە، خوو دیارە مبەلقەیل مەسیحی جوور ھەمیشە دەسێیان ئەو نواتر بۊە، ئەمان ھە ئەو تەرجمەیلەنە، وە باوەڕ مەنگاڵوادی، ک بوون وە بایس ترەختێ بازێگ لە زوانەیل ھندی و پاش چەن ساڵ تاھەی گۊەڕیان زوان ئداری وە زوانەیل ھندی، وە پاودانگ مەنتەقەیگ ک ھەر زوانێگ لە تێ رەواج داشتێیە. بێگومان رەوڵ تەرجمە لە ئێرە لە بەخشان ھویەت مستەقڵ وە ئەو زوانەیلە چشتێگ نییە ک بتۊەنید لە لێ حاشا بکەید.
ھاتێ ھاوردن ئێ مساڵەیل تاریخییە دەسمیەت فرەیگ وە جواو پرسیارەگە نەکەید، ئەمان تواسم نیشان بێیەم ک رەوڵ تەرجمە لە نووڕگەی تاریخییەوە چشت سابت کریاگێگە. ئەمان ئەگەر بایمنەو وە دنیای ئمڕوو و لە نووڕگەی ھزارەی سێھمینێگەو بنووڕیمن وە رەوڵ تەرجمە لە دەوڵەمەنەو کردن زوانێگ وێنەی کوردی ک ھێمان خاس سەقام نەگرتێیە، خوو لە ئێرە مەبەست لە سەقام گرتن، سەقام گرتنێگە ک ئڕا نۊسان تکستەیل زانستی وە کار تیەید و ئێ کاریشە بێگومان ئڕا زوانێ ک تا ئمڕوو تەنیا زوان وەتووێژی بۊە کار ئاسانێگ نییە. وەختێگ زوانێگ بتوانێد چۊنەو پتانسییلێگ لە خوەی نیشان بەید، بێگومان زوانێگە ک توانای رقابت ئەول ھاوماڵەیل خوەیا دێرێد. تا وەیرە گشت قسیەگان ئیمە لە سەر خود زوان بۊ، ئەمان ئێ زوانە دی لە قسیەکەر زوان نیەتوانێد جیاوا بکریەید. وەختێگ م ئۊشم زوان توانای تەرجمە داشتوود، مەنزوور توانای قسیەکەرەیل ئەو زوانەسە، ک بتۊەنن تەرجمە بکەن و فکر ئەندیشەیگ ک پێشتر لە زوان ترەک فورموولیزە کریاس، لە چوارچوو زوانەگەی خوەیان سەر لە نوو فورموولیزەی بکەن. یە دەقیقەن نۊرێگە ک بوود وە رووشنەوکەر ئەو بەشە لە توانای زوانی زوانەگە ک مەردم لەلێ دگومانن، ک ئایا زوانەگەیان توانا ھەس، ئایا تیەرزێد ئێ زوانە بپارێزنن –یەی گیچەڵ دەرۊونناسانەیگە- لە دنیای ئمڕوو فرە لە قسیکەرەیل زوانەیل بێدەسڵات، تەنیا وە ئێ مدووە لە زوانەگەیان خوەیان دەس ھەڵگرن یا لانەکەم ئڕا ترەختی زوانەگەیان ھیچ کارێ نیەکەن ک وە ئێ باوەڕە رەسینە ک زوانەگەیان ناتواناس. وە راس تەرجمە ھە ئەو نۊرەسە ک ئێ شک و گومانە رەونێدەو. بیلا ئێ جوورە بۊشم؛ قسیەکەرەیل زوانێگ بێدەسڵات، ک زوان دەسڵاتدار ترەک لە ناو کوومەڵگەی خوەیان جوور زوان حاکم دۊنن، کتاو، فیلم، مووسیقی، تئاتر، کووەوبۊن ، ھتد. وە ئەو زوان ھاوماڵە دۊنن، ئەمان وە زوانەگەی خوەیان؛ ھیچ! ناخوداگای زەین قسیەکەر باوەڕ کەید ک ئەو زوانە یەی توانایگ دێرێد ک زوانەگەی م نەیرێد، نختە! یانێ خوەی لە ناو یەی کۊچەی بنبەس دۊنێد، ئێ کۊچەی بنبەسە بایە واز بکریەید، یانێ بایە قسیەکەر زوان وە ئێ باوەڕە بڕەسێد ک زوانەگەی ئیمەیش توانێد یانە داشتوود، ئەگەر من و ت بتوایمن، تەرجمە یەکێگ لە ئاسانترین رێیەیلە ک ئێ د گومانی قسیەکەر زوانە رووشنەو بکەید.
خوو پڕ دیارییە ک فاکتۆرەیل فرە فرەترەکێگیش ھەن، ک لە ئێرە دەس ئەو کارن، ئەمان تەرجمە، واورێز تەرجمەی کارەیل ناسیای گەورا، جیا لە بار زانیارییگ ک ئەول خوەیانا تیەرن رەوڵ فرە دیاریێگ لە سەقام دان وە باوەڕ قسیەکەرەیل زوان لە باوەت زوانەگەی خوەیانەو دێرێد. لە ئەو لایا بوود وە بایس دەوڵەمەنی زوان، واورێز لە ئێ نووڕگەوە ک زوان بتوانێد قردگ قردگ بوود وە خاوەن سەبکەیل جیاواز نۊسمانی و ھەرلەیوا ئێ تەرجمەیلە بوون وە بنەمایگ ئڕای وە دی ھاتن بەرھەمەیل ئەسیل لە ناو خود ئەو زوانە.
چشت تر ک نەبایە لە ھۊرمانەو بچوود یەسە ک لە دنیای دیجیتاڵی ئمڕوو، ھەرچێ مەتن ترجمە کریای فرەترەکێگ داشتۊد، لە ناو بەرنامەیل دیجیتاڵ ئمکان ھاوپاسازی فرەترەکێگ دێرید، ک خوەی تۊەنید بوود وە بنەمایگ ئڕای بۊن و جا گرتن لە ناو لیست زوانەیل ناونەتەوەیی ک ئەویش خوەی نیشان لە توانا و ھاز زوان دێرێد و بوود وە بنەمایگ ئڕای شانازی کردن فرە لە قسیەکەرەیل زوان وە زوانەگەی خوەیان. م ھا وە ھۊرم چەن ساڵ پێش لە کووەوبۊنیگ، کابرایگ کورمانج وە شانازییەو ئڕام تاریف کرد ک “کورمانجی زوان گەورایگە، تازە ئەۊ زوان فەیسبووکەگەی کردێیە وە کورمانجی”.
کاک رێوار، توام لە ئاخرەو بامەو سەر ئەو قسیەی خوەدە ک چەن ھەفتەی پێش لە جەلەسەی ئسکایپییەگە وەتید؛ “ئەگەر رەوەند تەرجمەیگ ک ساڵ 1926 لە کرماشان شروو بۊد، وە تەرجمەی ئنجیلەو، دریژە بێیاشتادن و ئێ زەنگ تەفری 80 ساڵە لە بەینێ نەکەفتاد، ئلان کوردی خوارێن لانەکەم گوونەی ئستاندارد نیمبەنێگ داشت” وە راس لەواسە، ھەرسەی م زانیاری فرەیگ لە بان کوردی خوارێن نەیرم، ئەمان توانم بڕەسمەو 80 ساڵ دەس شووردن لە زوان، ئەویش لە سەردەمێگ ک گشت زوانەیل دەوراگردد لە جم و جۊل و دەس برد بۊنە و چێنە وەرەو ترەختی، چ خەسار گەورایگ تۊەنێد داشتوون. ئەمان خوو لە ئەولایشا لە دنیای ئمڕوو ئمکانات فرە فێشترەکێگ ھەس ک رێ ترەختی وازترەکەو کەید.
