پوخته‌ی وتار «دکتۆر سۆران کوردستانی»
وە نووڕسن وە مەرجەیل فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی تایبەت کۆمەڵگای سونەتی کورد شاری و ئاوایی، دۊنیمن ئێ کۆمەڵگا نە تەنیا هیچ وەختێگ لە کارگەری ژنەیک خاوەن فکر، زانا و وریا بێبەش نەیوە بەڵکوو حەتا لە بڕێگ باردوخا، نەخش ژنەیل گەوراتر لە پیایل سەردەم خوەیان بویە. نموونەی وەرچەو ئێ ژنەیل توەنیمن ناو «حەفسە خانم نەقیب» لە بوار کۆمەڵایەتی هاوچەرخ، هەر ئێجوورە مەستوورەی ئەردەلان کە دیروک نۊس و ئەدیب و شاعر ناودار کوردە ناو باریمن.
لەی وتارە بوارەیل جیاواز فەرهەنگی/ کۆمەڵایەتی بڕێگ لە ژنەیل ناودار کورد لە دریژەی چەن سەدەی وەرێن خریاسە وەر باس و لیستێگ لە ژنەیل ناودار کوردستان وەگەرد کوڵەباسێگ لە ژیانیان پێشکەش کریاس.
ژنەیل ناودار کورد لە سەدەیل دێوم تا چوارم کوچی مانگی
سەدەی دێوم کۆچی
- حەفسەی کوردی: یەکێ لە ژنەیل هەڵکەفتێ کورد لە سەدەی دێوم کۆچی مانگی بۊە. ئێ کەسایەتیە تا ئاخرەیل نیمەی دێوم سەدەی دێوم ژیایە.
- ستە لبابە کوردی: یەکێ لە ژنەیل وریا و زانای سەرەتایل سەدەی کۆچی مانگی بۊە. «دۊەت یەکێگ لە فەرمانڕەوایل گەورای مووسڵ و داڵگ مەڕوان کوڕ محمد کوڕ مەروان کوڕ حەکەم، لە پادشایل ئۆمەوی بۊە ک لە کوت یەکم سەدەی دێوم ژیایە.»
سەدەی شەشەم کۆچی مانگی
- – فەخرولنیسا شەهدە دینەوەری (٤٨٥ – ٥٧٤ ه.ق): شەهدە دۊەت ئەبونەسر ئەحمەد کوڕ فەرەج کوڕ عومەر ئبری دینەوەرییە. ئێ ژنە زانا و وتاربۊش و مامۆستا و خوەشنوس کوردی بۊە ک لە بەغداد ژیایە و وە مدوو بەهرەمەنبۊنێ لە خەت ڕەنگین و نۊسین، وە (شەهدە کاتبە) ناوبانگ دەرکەردیە.
سەدەی هەفتم کۆچی مانگی
٤ – ئوم موحەممەد حەکاری (مردن ٧١٤ ک.م): ئوم موحەممەد دۊەت یووسف خەڵک حەکاری، زانا و وتاربۊش کورد بۊە.
٥ – زەینەب ئەسعەردییە (نزیک ٦٢٥ تا ٧٠٥ ک.م): زەینەب دۊەت سولەیمان کوڕ ئەحمەد ئەسعەردی، زانا و وتاربۊش کورد نیشتەجی قاهرە بۊە.
سەدەی هەئشتم کۆچی مانگی
٦ – فاتمە حەکاری (٦٨٣ – ٧٥٧ ک.م): فاتمە دۊەت ئبراهیم کوڕ داوود کوڕ نەسر، زانا و وتاربۊش کورد بۊە.
٧ – جوەیریە خاتوون حەکاری (٦٩٣ – ٧٨٣ ک.م): جوەیریە دۊەت ئەحمەد کوڕ ئەحمەد کوڕ حسەین، خوەیشک ئەسما خاتوون حەکاری، زانا و وتاربۊش کورد بۊە.
٨ – ئەسما خاتوون حەکاری (٧١٥ – ٧٧٠ ک.م): ئەسما دۊەت ئەحمەد کوڕ حسەین حەکاری، زانا و وتاربۊش کورد بۊە.
سەدەی نووم کۆچی مانگی
٩ – ئەمەڵڵا خاتوون حەکاری: ئەمەڵڵا دۊەت ئەبولعەلا کوڕ شەهابەدین کوردی، خەڵک حەکاری، زانا و ئەدیب و مامۆستای کورد بۊە. لە نێو پیایلیش کەسەیلێگ جوورنۊسەر “ئەلزەوء ئەللامیع”، شاگرد ئەۊ بۊنە.
١٠ – عائیشە جەزەری: عائیشە دۊەت شەمسەدین محەمەد بن ئەلجەزەری، خەڵک جەزیرە لە باکوور کوردستان، زانا و وتاربۊش کورد بۊە.
١١ – فاتمە جەزەری: فاتمە دۊەت شەمسەدین محەمەد بن ئەلجەزەری، خوەیشک عائیشە جەزەری، زانا و وتاربۊش و مامۆستای کورد بۊە.
١٢ – سەلما خاتوون جەزەری: سەلما دۊەت شەمسەدین محەمەد ئیبن ئەلجەزەری، ژن زانا و ڕاوی کورد بۊە. «لە ژیری و توانا و هۊر وەهێز کەم وێنە بۊە و لە سەرەتای سەدەی نووم مردیە.»
١٣ – فاتمە خانم گۆرانی (٧٩٤ – ٨٧٣ ه.ق): فاتمە دۊەت بەدر محەمەد کوڕ ئەلجەمال گۆرانی لە نەوەیل خدر گۆرانی، زانا و وتاربۊش و مامۆستای کورد بۊە.
سەدەی دوانزەهم کۆچی مانگی
١٤ – زەیبولنسا زێوەر گەڕووسی: شاعر کورد زەیبولنیسا لە خانزایەیل عەلی شەکر (گەڕووسی ئێسە) بۊە و لە ناوەڕاس سەدەی دوانزەهم ژیایە. لە غەزەل نۊسین و هەجو بەهرەی خاسێگ داشتیە و شعرەیل فرەیگ وەتیە وەلێ بڕ کەمێگیان مەنیەسەو.
سەدەی سێنزەهم کۆچی مانگی
١٥ – حەیران خانم دونبولی: حەیران دۊەت کەریم خان دونبولی، شاعر کورد وە ناسناو «حەیران»، لە ژنەیل ناودار کوردستان لە سەدەی سێنزەهم کۆچی مانگی بۊە؛ دیوانێگ لە لێ مەنیەسە جی لپەنج هزار بەیت شعری وە زوانەیل کوردی و فارسی و ترکی ها ناوێ. لە نەخجەوان پیا بۊە، چەن ساڵ لە ئورمیە ژیایە و دۊاتر لە تەبریز نیشتەجی بۊە.
١٦ – سەریە دیاربەکری (١٢٣٠ – ١٢٨٣ ک.م): ئەدیب و شاعر کوردێگ بۊە و هۆنراوەگانێ وە زوانەیل کوردی و ترکی وەتیە.
١٧ – ساحبە سوڵتان دونبولی: ساحبە دۊەت کەریم خان دونبولی، هاوسەر ئەبولفەتح خان کوڕ مرتەزا قولی خان دێوم دونبولی بۊە و ناسناوی (شەهباز) بۊە و لە ناوەڕاس سەدەی سێنزەهم کۆچی مانگی ژیایە. لە زانست هسارەناسیا کتاو نۊساس و شعرەیل ڕەنگینێ وەتیە. قەڵەم خاسێگ داشتیە و بەهرەی هۆنەری بانێگ داشتیە. هەر ئێجوورە خەتیش قەشەنگ بۊە.
١٨- سەیدە فاتمە خالدی نەقشبەندی (١٢٤١ – ١٢٨٦ کـ.م): سەیدە فاتمە، ناسریای وە سەتتە فاتمە، دۊەت مەولانا خالدی نەقشبەندی شارەزووری، ئەدیب، زانا و عارف پایەبەرز کورد، بۊە و لە سەفەر حجاز مردیە. لە زیرەکی و بەهرەیا فرە بلیمەت بۊە. شارەزای ئەدەبیاتی فارسی و عەرەبی و تورکی بۊە و خاوەن بەهرەی شعر و هونەر نۊسین و شارەزای مەسەلەیل فقهیش بۊە.
عایشە عسمەت تەیموور (١٢٥٦ – ١٢٨٦ کـ.م): عایشە دۊەت ئسماعیل ڕوشدی پاشا کوڕ محەمەد تەیموور کاشف کوڕ ئسماعیل کوڕ عەلی، ئەدیب و زانای کورد بۊە و وە زوانەیل عەرەبی و فارسی و تورکی شیر نۊساس و بەرهەم چاپکرایێ مەنەسە جی. چەن ساڵ لە قاهرە ژیاهە و هەر لەوریشە مردیە.
سەدەی چواردەهم کووچی مانگی
٢٠ – جەهان‌ئارا خانم پاوەیی: جەهان ئارا دۊەت مەلا نەشئەت پاوەیی، هاوژین یەکم عەلی ئەکبەر خان شەرەفولمولک ئەردەڵانی، شاعری کورد و خاوەن زانست و کەمال و جوانی و شکۆ بۊە و تا دەیەی دێوم سەدەی چواردەهم ژیایە. ئیە شعرێگ ئێ کەسایەتیەسە ک ئڕای هاوژینێ شەرەفولمولک وەتیە:
قیبلەم دەماخم، قیبلەم دەماخم ×××× نەمەندەن، نیەن بەرزی دەماخم
دوور جە تۆ پەردەی دەروون داخ داخم ×××× زەنجیر تەقدیر كەردەن یاساخم
كەم كەم كەردەن كەم سۆمای چراخم ×××× پەژموردەن غونچەی گولآلَەی باخم
پەرگەندەن كلآف خەیاتەی دیزم ×××× نمینەن نەرگس شەهلای هوونریزم
زەردەن گولَوەرەق گۆنای گولَنارم ×××× كەساسەن توحفەی مایەی بازارَم
لیلَەن ئایەنەی جام جەمینم ×××× قولآخین كالآی بالآی خەمینم
نارَەواجەن لالَ دورج یەمانیم ×××× بی‌قوربەن گەوهەر نوقلَ نەهانیم
ئازیزم! یە گشت مەینەت‌باریی تۆن ×××× تانەی ئەغیاران، گشت سەركۆنەی تۆن
ئەری بی‌خەبەر، بی‌باك جە ئەحوالَ! ×××× ئەری تیرئەنداز وە رووی دانەی لالَ!
تاكەی تۆ چەنی بەختم ناسازی؟ ×××× تا كەی های نە شؤن رای بەدمەجازی؟
تاكەی بنؤشؤ زووخ زام جەرگ؟ ×××× تاكەی بواچؤ: «ئەی خودا سا مەرگ»؟
تاكەی ئەسرینم ئاوپاش خاك بؤ؟ ×××× تاكەی هەناسەم پەخش ئەفلاك بؤ؟
تاكەی بواچان وە دەشت و دەردا: ×××× «تافتەی رسواییش كیشان وە سەردا»؟
تو خوا زەلیلی و زگاری تا چەند؟ ×××× توخوا خەمینی و خەمباری تا چەند؟
وەسوەسەی دەروون نیمەشەو تا كەی؟ ×××× جەنگ چەم تا سوبح چەنی خەو تا كەی؟
خوداوەند ئامان! وەسەن دەردسەر ×××× یا نەجات، یا مەرگ، یا وەسلَ دلَبەر
ئیتر نەمەندەن تەوانای تانە ×××× جەی فیشتەر عەزاب پەنەم مەنمانە
جە خەزانەی غەیب تؤ چیش مەبؤ كەم؟ ×××× پەروانە شاد بؤ، شاد وە شؤلَەی شەم
بولَبولَ نەكیشؤ هەنی جەفای خار ×××× بی‌خەوف بگیلَؤ پەی ویش نە گولَزار
باری ئازیزم! شای تیرئەندازان! ×××× سەردار سپای گەردەن فەرازان!
دەروونم جە عشق بالآت قەقنەس بی ×××× رؤحم چەنی رؤح پاكت پەیوەس بی
تا وە رؤی مەردەن یەك لا و یەك دینم ×××× بزانە گیانم! گیانی شیرینم!
زیندەگی و مەرگم ئاما و لوای تؤن ×××× حەواسم جە سەر تەفرقەی رای تؤن
ماوام گەرمەسیر وە گەر ئیلآخەن ×××× دەماخم وە بؤی هەوای تؤ چاخەن
تؤنی ئازیزم، تؤنی غەمخوارم! ×××× هەر تؤنی یاگەی گشت كەس و كارم
من پەی تؤ ویم كەرد مەحبووس شاران ×××× مەحرووم جە سەیران بەرز كؤساران
پەی تؤ دەروونم پرَ نیش خارەن ×××× سەد كؤ چون شاهؤ خەم وەنەم بارەن
من بادەی حەسرەت هیجرانت وەردم ×××× جەفات پەی من بی، سەفات پەی مەردم
جەی وەر كی بیەن یار دلَدارت ×××× دیسان هەر ئەوەن شەفای ئازارت
خەدەنگ غەمزەی كام مەهرَوو بەردت؟ ×××× هەم بشؤ وە لاش پەی دەوای دەردت
جە یانەی خالَیی ئیمەت چ كارەن؟ ×××× دنیا گشت پەی تؤ مینا بازارَەن
قیبلەم حەیفت كرد جە من ویەردی ×××× خەیالَی وەی تەور نە دلَ ئاوەردی
من نە عومر ویم نەی دنیای فانی ×××× پام نەنیان وە بان راگەی نادانی
چەتر نامووسم وە سەر ئەفراشتەن ×××× پەردەی عیسمەتم هەر نگا داشتەن
بەرز مەكەر جە لام سەدای نام و نەنگ ×××× شیشەی مەعسوومیم مەدەر وە رووی سەنگ
نە خودا بەردار، نە بەندە رازی ×××× نە فتوای شەرعەن، نە حوكم قازی
فیدات بام پەی چیش پەشیمانیت بەرد؟ ×××× چەند سەوگەندت وەردْ، چەند جار عەهدت كەرد؟
ئەر بەیؤ جە لات ساتی وە سالَی ×××× وە بی رەزای من نەكەی خەیالَی
ئەر باخەن، ئەر مولَك، ئەر گەنجەن، ئەر مالَ ×××× دەخلَش هەر بە تؤن، دارای كەمەرلالَ!
خاترت جەم بؤ، دلَ مەدەر وە دلَ ×××× پەی تؤ رازیان ئی باغچەی پرَگولَ
٢١ – خاتوون خورشید مەریوانی: خورشید دۊەت شێخ مەعرووف (کەلووس) لە سەیدەیل (تەڕاتەوەن)، زانا و ئەدیب و شاعر کورد، تا ناوڕاس سەدەی چواردەهم کووچی مانگی ژیایە. داڵگ قانع مەریوانی، شاعر ناودار کورد بۊە. پارچە شعرێگ لە خاتوون خورشید ئڕای ئامووژگاری عادیلەی دۊەتێ:
«كچم! رؤلَەی كزؤلَەی بوردەباریم ×××× چرا رووناكی بی‌دەستی و هەژاریم!
كچم! پارچەی نەژاكاوی زەمانەم ×××× نەتیجەی ئیهتمامی خویندەواریم!
وەرە گوی راگرە بؤ پەندی دایكت ×××× فەرەحبەخشی دەروونی بیقەراریم!
نەخوەی هەرگیز فەریبی سادەروویان ×××× نەبیتە هؤی زیادیی شین و زاریم
كچم! هؤشی حەیا و نامووسی خؤت بی ×××× نەكەی كاری زیاد كەی دەردی كاریم
كچم! هؤشیاری خؤت بە تاكوو مردن ×××× وەكوو من بە زرەنگی و هؤشیاریم
كچم! وەلَلآ هەموو داخی كچانە ×××× نەخوەشین و كزەی بی‌ئیختیاریم
نە تەنیا وەسیەتم بؤ تؤیە رؤلَە! ×××× هەواداری كچانی كوردەواریم
٢٢ – خورشیدنما داواشی (١٣٢٠ – ١٣٨٥ کـ.م): خورشیدنما دۊەت داواشی محەمەد و خوەیشک میرزا ئەحمەد داواشی، لە ژنەیل عارف و شاعر کورد بۊە. ئێ کەسایەتیە خاوەنی بەهرەی بەرز ئەدەبی و سروشتی شعری بۊە و لە بەدیهەگۆیی (ئیرتیجال) شارەزایی داشتیە.
پارچە شعرێگ لەی شاعرە ک دەربارەی مورشید خوەی سەید سەفائەدین بەرزەنجی هاشمی نۊساسەی:
یە خورشید واتەن، دایم غەمینەن ×××× غەمین دووریی سەفائوددینەن
یا خودا مەرگی نەوینم وە چاو ×××× نەیژنەفم وە گؤش، نەیوینم وە خاو
جادار عەزیز پیر ئیرشاد بؤ ×××× وەكیلَ زیندەی غەوس بەغداد بؤ
نالَەی مەستانەی تەكیەش هەر بەرز بؤ ×××× پەناگای دەرویش، ئەبدالَ مەرز بؤ
مەیخانەی مەعنیش هەر بەرقەرار بؤ ×××× باخەبەر جە ئەمەر لەیل و نەهار بؤ
جەلای سینەی سەرد گوناباران بؤ ×××× ئوستاد سەرمەست رؤزگاران بؤ
زەنجیر لوتفش نیان وە گەردەن ×××× ئەهلی و رامم كەرد تا وە رؤی مەردەن
بەلَكەم جە ئەلتاف وینەی ئەو شا بی ×××× رابعەی دەورانن، گوم كەردە‌رَا بی
بگنؤ وە سەر رای تاعەتكاریدا ×××× بەر بەیؤ جە حوكم سەنگەساریدا
بواچؤ سەرمەست بادەی شاكەریم ×××× كەلب ئاسانەی عەبدولقادریم
٢٣ – عایشە تورجانی: دۊەت عەلامە مەلا عەلی قزڵجی تورجانی، خوەیشک مەلا حەسەن و مەلا حسەین قزڵجی، لە ژنەیل زانا و عارفی کورد بۊە ک تا نیمەی یەکمی سەدەی چواردەهم کووچی مانگی ژیاس.
٢٤ – شێخزادە سەیدە دەرەخشەندە خانم مەردوخ (ئایەتی) (١٣٣٢ – ١٣٩٧ ک.م): شێخزادە سەیدە دەرەخشەندە خانم – شەنی خانم – دۊەت ڕێزدار محەمەد مەردوخی کوردستانی، لە ژنەیل عارف و زانا و ئەدیب و هونەرمەند کورد بۊە. لە دێو گوڵان ١٢٩٣ی خوەری لە سنە پیا بۊە و لە یەک خاکەلێوەی ١٣٥٦ی خوەری لە هەر ئەو ئاوائی خوەیە مردیە و لە هەمان شار لە لای ڕۆژاوای دەیشت ئارامگای حاجی مامۆستای نۆدشێ، لەبان تەپەی شەرەفولمولک (گووڕستان شێخ محەمەد باقر) خاک کریاس. کەس پاکدامەنێگ بۊە لە نەوەیل مەشایخ مەردوخی کوردستانی ئەردەڵان کە قورئان، گوڵستان و بوستان سەعدی، و دیوان حافز شیرازی لە لای باوگ زانا و ڕێزدارێ یای گردیە و ئەدەبیات فۆلکلۆر زوان کوردی لە بنەماڵەی داڵگێ – خانەوادەی شێخ مستەفا تەختوی مەردوخی – سەنیە. شێخزادە دەرەخشەندە خانم بۊشەر دەیان ئەفسانە و مەتەڵ و حکایەت کوردی، و هەر ئێجوورە کۆمەڵەی دەوڵەمەنێگ لە پەند و مەتەڵ و خاڵەیک شیرنێ بۊە. هەر ئێجوورە لە پزشکی سونەتی و تایبەتمەندی گوڵ و گیایل داروویی بویە. ئەو بەرهەمەیلە ک لەی حەکیم ناودار کوردە مەننەسە جی، ئیانەنە: ڕوایەتەلێگ لەبان مەتەڵەیل فۆلکلۆری کوردی ک خوەم لەبان کاست زەبتیام کردمە و دوارە نۊسریانەسەو و بەشێگیانیش پەخشەو کریانە. ئەو مەتەڵەیل کوردیە ک ئیەو حکایەتی کردیە، وە ناو «چیرۆکی مەریەمی زەرد و سووری» کە خوەم لە شمارەی ٣٨ گۆڤار کوردی ئاوێنە لە ساڵی ١٣٧٧ پەخشیەو کردمە.
سەرچاوە: وتار دکتر سۆران کوردستانی https://hataw-mari1.blogfa.com/post/
