فەرزین مهرئایین
مقدمه
شێوەزار کەڵهوری یەکێگ لە شێوەزارە سەرەکییەگان زوان کوردیە ک لە پارێزگایل کرماشان، ئیلام و بەشێگ لە باشوور کوردستان باوە. ئێ شێوەزارە جوور بەشێگ لە لق کوردی خوارێن، نە تەنیا ئامراز پەیوەندیە، بەڵکوو هەڵگر فەرهەنگ، دیرووک و ناسنامەی مەردم ئێ ناوچەسە. کەڵهورێ وە تایبەتمەندی زوانی و دەنگیەل تایبەت وە خوەێ یەکێگ لە دەوڵەمەنترین و ڕەسەنترین شێوەزارەیل کوردیە کە تۊەنسیە لە وەرایوەر کارگەریی زوانەیل دەرهاوسا جوور فارسی و عەرەبی، پێکهاتەی رەسەن خوەێ بپارێزێد. ئێ وتارە باس لەبان تایبەتمەندیەیل زوانی، جوغرافیایی، دیرووک، ئەدەبیات و گرفتەیل وەردەم ئێ شێوەزارە کەیدن.
جوغرافیای زوانی شێوەزار کەڵهوڕی
شێوەزار کەڵهوڕی لە ناوچەیل فرەیگ لە ڕۆژهڵات تا باشوور کوردستان قسیە وەپێ کریەید. لە ڕۆژهڵات زوورم لە شارەیل، کرماشان، شاباد، سەرپیەڵ، گیەڵان، ئەیوان، مایشت و بەشێگ لە باکوور پارێزگای ئیلام ئێ شێوەزارە باوە. لە باشوور کوردستانیش شارەیل خانەقین، مەنەلی، زرباتیە، جەلەولا، کەلار و کفری ناوەندەیل سەرەکی قسیەکردن وەی شێوەزارەنە. بێجگە لەیانە لە ناوچەی سنە، قوروە، بیجار، دێگولان ئێ شێوەزارە وە شێوەی زاراوەی گەڕووسی و کولیاییەوە وەکار چوودن.
جووراوجووری زاراوەیل شێوەزار کەڵهوڕی یەکێگ لە تایبەتمەندیەیل ئێ زوانەسە. ئڕای نموونە زاراوەی گەڕووسی لە ناوچەی بیجار، زاراوەی کولیایی لە سنقر و کولیایی، زاراوەی خانەقینی لە مابەین باشوور و ڕۆژهڵات و زاراوەی ئەرکەوازی یا ئیلامی لە باشوور ئیلام؛ هەر کامیان کەمێگ جیاوازی دەنگ و وشە وەگەرد کەڵهوڕی ناوەندیا دێرن. ئێ جووراوجووریە نیشانەی دەوڵەمەنی ئێ شێوەزارەسە ک تۊەنسیە خوەی وەل باردوخ جوغرافیایی و فەرهەنگەیل ترا بگونجنێد.
تایبەتمەندیەیل زوانی شێوەزار کەڵهوڕی
شێوەزار کەڵهوڕی لە باوەت دەنگناسی، ڕێزوان و وشە، خاوەن تایبەتمەندیەیل بێوێنەیگە ک لە شێوەزارەیل تر کوردی جوور سۆرانی و کرمانجی جیایەو کەیدن. لە دریژەی ئێ وتارە ئشارە وەی تایبەتمەندیەیلە کەیمن:
- دەنگناسی
یەکێگ لەلایەنەیل وەرچەو کەڵهوڕی، پرۆسەی دەنگی جوور غلت‌سازی (vowel harmony) و لاوردن هاوپیتەیل قوڕگیە (Glottal consonant). بەدەخشان و زەمانی (١٣٩٣) لە وتارێگ نیشان دانە ک مەحدوودیەتەیل دەنگی کەڵهوڕی جوور [REL-const]، پلەی نزمێگ دێرد و ئێ شێوەزارە وە پێچەوانەی شێوەزارەیل ترەو، تەنانەت ئڕای بزوێنەرەیل نزم جوور /e/ یش غلت‌سازی جیوەجی کەیدن. هەر ئێجوورە لاوردن هاوپیتەیل قوڕگی /h/ و /ʔ/لە ناو ناوەیل یەک تر لە تابەتمەندیەیل دەنگی کەلهوڕیە ک لە بەراورد وەل فارسیا جیاوازی گەورایگ درس کەیدن.
گۊەڕیان خووشەیل هاوپیت سەرەتایی جوور /xw/ یش سەرنج توێژەرەیل وەرەو لای خوەی کیشاس. وە پەی توێژینەوەیگ ک لە ساڵ ١٩٩٣ کریاس، ئێ گۊەڕیانکاریەیلە لە ژێر کارگەری مەحدوودیەتەیلێگ جوور Complex Syllable و Maxround لە چوارچوو تئۆری ئۆپتیماڵیتی پاراڵێل (نظریه بهینگی) شیەو کریانە.
- ڕێزوان و سنتاکس
لە باوەت ڕێزوان، دیاردەیلێگ جوور خووشەی پەی‌بەستی (syntactic inversion) لە کەڵهوڕی فرە باوە. پەیبەستەیل جیناوی بکەر و نابکەر (جوور بەرکار و تمام کەری) لە پێکهاتەی کردارەیل کەڵهوڕی نەخش گەورایگ دێرن. هەر ئێجوورە جۊلیان مۆرفم وە مدوو مۆرفۆلۆژی-فۆنۆلۆژی، وەتایبەت لە کردارە پاشگردارەگان وەل پەی‌بەست جیناوی کەس سێم تاک، یەکێگ لە دیاردەیل دەگمەن ئێ شێوەزارەسە ک لە توێژینەوەیل تازە شیەو کریانە.
لە ڕۊ سنتاکسەو، قەڵب (metathesis) و قەڵب سنتاکسی (syntactic inversion) لە کەڵهوڕی ئڕای تەئکید یا پیاچێنەوەی تایبەتمەندیە زوانیەگان وەکار چوودن. ئێ تایبەتمەندیەیلە نیشاندەر توانای خوەی گونجانن سنتاکس ئێ شێوەزارەسە.
- وشەیل
وشەیل کەڵهوڕی تێکەڵاوێگن لە ریشەیل کوردی ڕەسەن و ئەو وشەیلە ک لە فارسی و عەرەبی گریانە. وەسەر ئیەوە کەڵهوری توەنسیە فرەیگ لە وشەیل خوەی بپارێزنێد. ئڕای نموونە وشەیلێگ جوور “ڕووڵە” یا “قەرەچول” (جنبنده) نیشاندەر دەوڵەمەنی وشەیل ئێ شێوەزارەنە.
دیرووک و ڕیشەیل شێوەزار کەڵهوڕی
شێوەزار کەڵهوڕی یەکێگ لە چوار شێوەزار سەرەکی زوان کوردیە ک لە «شەرەفنامە» شەرەف خان بدلیسی (سەدەی دای کوچی) جوور شێوەزار سەروەخوە لەلای کرمانجی، هەورامی و سۆرانیا باس کریاس. بڕێگ لە توێژەرەیل جوور ڤلادیمیر مینۆرسکی ئۊشن زوان کوردی و شێوەزار کەڵهوڕی ڕیشەی لە زوان مادیەو تیەید. ئێ شێوەزارە وە مدوو هەڵکەفتن لەسەر ڕێ دیرووکی پەیوەندی فەلات ئێران و مزۆپۆتامیا، لە ژێر کارگەری فەرهەنگی و زوانی جووراوجوور بۊە وەلێ وەسەر ئیەوە دوارە تۊەنسیە پێکهاتەی ڕەسەن خوەێ بپارێزنێد.
ئەدەبیات کەڵهوڕی
ئەدەبیات کەڵهوڕی وەتایبەت ئەدەبیات زارەکی، بەش گرنگێگ لە ناسنامەی فەرهەنگی ئێ شێوەزارە درس کەیدن. کۊەنەترین بەرهەم نۊسریای کەڵهوڕی، دیوان شاعرەیک ئەیوانی و چەواری (شاکە و خان مەسۊر)ە. لە دۊای ئەوە تا دەهەی هەشتای زایینی بەرهەم نۊسریای فرەیگ وەی شێوەزارە نەنۊسریاس بەڵام لەو ساڵەو ئەودۊا شاعرەیلێگ جوور شامی کرماشانی و پەرتەو کرماشانی، بەرهەمەیل خوەیان چاپ کردنە.
لە ساڵەیل وەرێن، نووسین چیرووک و شعر وە شێوەزار کەڵهوڕی لە ڕۆژهڵات و باشوور کوردستان ئەرج قورب فرەترێگ پیا کردیە. هوورە، یەکێگ لە شێوازەیل مووسیقی و ئەدەبی کەڵهوڕیە ک نەخش گرنگێگ لە بڵاوکردن ئەدەبیات زارەکی داشتیە. توێژینەوەیل نیشان دەن ک هوورەیل کەڵهوڕی لە قانوونەیل دەنگی تایبەتێگ پەیرەوی نیەکەن، بەڵام سێ بنەمای دەنگی گشتی و د قانوون گرنگ دێرن. پەندەیل کەڵهوڕیش ک لەبان بنەمای ڕای یوری لوتمان شی کریانەسەو، نیشاندەر قۊلی نیشانەناسی و فەرهەنگ ئێ شێوەزارەنە.
گیچەڵەیل شێوەزار کەڵهری
شێوەزار کەڵهوڕی، جوور زوورم زوان و شێوەزارەیل ناوچەیی، گیچەڵ فرەیگ ها وەر دەمی. یەکێگ لە گەوراترین ئێ گیچەڵەیلە، نەۊن سیستم پەروەردەی فەرمی وەی شێوەزارە و کەم بۊن سەرچاوەیل نۊسریای جوور کتاوەیل دەرسیە. هەر ئێجوورە نەۊن میدیای تایبەتیش گرفت گەورایگە ئرای پارێزاننێ درس کردیە وەلێ وەسەر ئیانەوە، شاعرەیل و میدیایل ناوچەیی دەس کردنەسە تەقەلا ئڕای زینیەو کردن فەرهەنگ و ئەدەبیات کەڵهری ک ئەنجامەیل خاسێگ وەدی هاوردیە.
جوانیناسی و ڕۆڵ کۆمەڵایەتیی کەڵهوڕی
شێوەزار کەڵهوڕی نەتەنیا ئامراز زوانی بەڵکوو بەشێگ لە ناسنامەی عاتفی و کۆمەڵایەتی قسەکەرەیلیە. قسەی سادەیگ جوور « ڕووڵە یەی گلە چای ئڕا باوگد بار» پڕە لە عاتفە و ئحترام و پەیوەندی قۊڵێگ لە بەین هەردلا درس کەیدن. پەند، مەتەڵ و حکایەتەیل کەڵهوڕیش لە کووبوونەوەیل کۆمەڵایەتی ڕۆڵ قسە دەرمانی و ڕەفتار دەرمانی دێرن و یارمەتیدەر وەهێزەوکردن پەیوەندیەیل کۆمەڵایەتین.
ئەنجام
شێوەزار کەڵهوڕی، وە تایبەتمەندیەیل زوانیە بێوێنەگانیەو، دیرووک دەوڵەمەن و ئەدەبیات دینامیکیەو بۊەسە یەکێگ لە گرنگترین ئامرازەیل ناسنامەیی کوردەیل بەش خوار ڕۆژهڵات کوردستان. ئێ شێوەزارە وەسەر گیچەڵەیلێگ جوور کارگەری زوانەیل سەردەس و نەۊن ژێرخان پەروەردەیی، دوارە جوور نەمادێگ لە پاوەگەزدان فەرهەنگی و زوانی مەنەسەی. ئڕای پارێزانن و وەهێزەوکردن کەڵهوڕی لازمە تەقەلای فرەتریگ لە بوار پەروەردە، درس کردن ناوڕۆک نۊسیای ومیدیا، و وەرەو نوا بردن فەرهەنگ زارەکی بکریەیدن. کەڵهوڕی تەنیا شێوەزارێگ نیە؛ ئێ شێوەزارە دەنگ دیرووک، فەرهەنگ و ناسنامەی مەردمەیلێگە ک سەدان ساڵە لە وەراوەر کارەساتەیل دیرووکی پا وەگەز دانە.
