فه‌رهاد فه‌رامه‌رزی
پێشه‌کی
ئه‌ده‌بیات گورانی یه‌کێگ له گرنگترین به‌شه‌یل که‌لتوور کوردە ک وه زاراوه‌ی گورانی، که له شاخه‌ی هندو ئه‌وروپایییه، په‌ره سه‌نیه. گورانی، که له ناوچه‌یل زاگروس، زوورم له بەش خوار کوردستان (سنوور ئێران و عراق) وەکار هاتیە و نه ته‌نیا جوور زاراوه‌ی قەدیمیێگ، به‌ڵکو جوور کارگه‌ی ئه‌ده‌بی گرنگێگ، سه‌دان ساڵه کەفتەسە وەر سه‌رنج کورده‌یل و مەردمەیل تر مەنتەقە. ئه‌ده‌بیات گورانی، وه شێوه‌ی شعر، مەتەڵ، و ته‌نانه‌ت ڕەسمەیل دینی لەوای ئه‌ده‌بیات یارسان، به‌ش گرنگێگە له فەرهەنگ کوردی. ئی وتاره وه کوڵەباسێگ لەبان تایبه‌تمه‌ندییه‌یل ئه‌ده‌بیات گورانی، دیرووک و کاریگه‌ریەیلێ و هەر ئێجوورە باس چه‌ن نموونه‌ی گرنگ و که‌سایه‌تی سه‌ره‌کییه‌یلیش کەیدن.
دیرووک ئەدەبیات گورانی
سەرەتایل ئەدەبیات گورانی
ئەدەبیات گورانی دیرووک دۊر و دریژ و دەوڵەمەنێگ دێرێد ک هەڵگەردیەیدەو ئرای سەرەتایل سەدەی چوارم کۆچی. یەکێگ لە قەدیمیترین بەرهەمەیل ئەدەبیات گورانی ک لە ڕەسمەیل یارسانەو سەرچاوە گرێدن، شێعرەگان پیر ڕکنەدین قرمیسینیە ک وە زوان گورانی نۊسیانە. ئێ شعرەیلە ک بەشێگیان کەڵام یارسانن، نە تەنیا گرنگی ئایینی دێرن، بەڵکوو لە باوەت ئەدەبی و زوانیشەو سەرچاوەی گرنگێگن.
لە سەدەیل ناوڕاس، گورانی جوور زوان ئەدەبی و دەرباری ناوچەیل کورد ڕۆژئاوای ئێران و باشوور عراق وەکار هاتیە. تا سەدەی نووزدەهم گورانی زوان سەرەکی ئەدەبیات و فەرهەنگ دەربار میرنشینەیل کورد لەوای میرنشین ئەردەلان لە سنە و سەقز بۊە. ئەدەبیات گورانی لەی سەردەمە وە شێوەی شعەر کلاسیک و مەتەل وەسەرهاتەیل بڵاو بۊەسەوە.
کارگەری فەرهەنگی و زوانی
گورانی وەسەر تایبەتمەندیە سەروەخوەگانیەوە، وەل زاراوەیل کوردی تر جوور سۆرانی و کەڵهڕیا پەیوەندی فرەیگ دێرێدن. ئێ پەیوەندیەیلە کارگەری قۊلێگ نانەسە بان ئەدەبیات گورانی. وەلێ وە مدوو جیاوازی زاراوەییەوە، گورانی تۊەنسیە ناسنامەی خوەی لە ئەدەبیات بپارێزنێد. ئێ ئەدەبیاتە لە ناوچەی هەورامان فرەتر پارێزریاس و توەنسیە وە شێوەی فرە دەوڵەمەن و جیاوازێگ گەشە بکەید.
تایبەتمەندیەیل ئەدەبیات گورانی
شێواز شعری
ئەدەبیات گورانی فرەتر لە بان شعر دامەزریاس. شعرەیل گورانی وە شێوەی کلاسیک و سەرنجڕاکیشێگ، وەل وەزن و قافیەیا وەتریانە. یەکێگ لە تایبەتمەندیەیل سەرەکی شعر گورانی، وەکارهاوردن زوان پڕ لە وێنەی شاعرانە و پەیامە ئایینی و عاشقانەگانە. ئێ شعرەیلە فرە جار وە شێواز سازە، وەلێ پڕمانا وەتریانە تا بتوانن کارگەری قۊلێگ بخەنە بان گووشگرەیلیان.
ئەفسانەیل
ئەفسانەیل گورانی بەش گرنگێگن لە ئەدەبیات ئێ زوانەنە. یەکێگ لە گرنگترین ئێ ئەفسانەیلە “ڕەزمنامەی کەنیزەک”ە، ک بەشێگە لە مەجمووعەی ” هەفت لەشکەر”. ئێ ئەفسانە وە شێوەی شعر نۊسریاس و باس وەسەرهات و شەڕ کەنیزەک کەیدن ک کەسایەتی ژنێگە. ئێ ئەفسانە ک لە باوەت دیرووکیەوە هەڵگەردیەیدەو وە “یادگار زریران” پەهلەوی، یەکێگ لە قەدیمیترین بەرهەمەیل ئەدەبیات گورانیە.
ڕەسمەیل یارسان
ئەدەبیات یارسان ک زوورمێ وە زاراوەی گورانی نۊسریاس، یەکێگ لە سەرچاوە سەرەکیەیل ئەدەبیات گورانیە. شعرەیل یارسان ک فرە جار وە شێوەی کەلام دەفتەر نۊسریانە، هەڵگر پەیامەیل ئایینی، فەلسەفی و فەرهەنگی کوردەیلن. ئێ شعرەیلە ک فرەتر لە ناوچەیل هەورامان و کرماشان پەخشەو بۊنە، بەش گەورایگ لە فەرهەنگ کوردی درس کەن.
کەسایەتیەیل سەرەکی ئەدەبیات گورانی
پیر ڕکنەدین قرمیسینی
پیر ڕکنەدین قرمیسینی لە سەدەی چوارم کووچی ژیایە و یەکێگ لە قەدیمیترین شاعرەیل گورانیە ک شعرەگانی لە ناو یارسان مەننەسەو. ئێ شعرەیلە ک زوورم لەسەر پەیامەیل ئایینی و عشق وەتریانە، سەرچاوەی سەرەکی ئەدەبیات گورانین.
سەیدی
سەیدی شاعر سەدەی شانزەس و یەکێگ لە گرنگترین کەسایەتیەیل ئەدەبیات گورانی حساو بوودن. دیوان شعر ئێ شاعرە وە گورانی نۊسریاس و پڕاوپڕە لە پەیامەیل عشق و فەلسەفە ک هێما لە ناوچەی هەورامان خوەنریەن. شعرەیل سەیدی وە شێوەی سادە وەلێ پڕمانا نۊسریانە و کارگەری فرەیگ ناسە بان شاعرەیل دۊای خوەی.
بابا یەدوڵڵا
بابا یەدوڵڵا شاعر و عارفەیل سەدەی هەڤدەس و یەکێگە لە دیمەنەیل دیاری ئەدەبیات گورانیە. زوورم شعرەگانی کەلام یارسانن و پەیام عشق خودایی و فەلسەفەی کوردەیل ها ناویان. ئێ شاعرە لە ناوچەی هەورامان کارگەری فرەیگ داشتیە و هێما شعرەگانی لە ناو کوردەیل خوەنریەیدن.
بەرهەمەیل سەرەکی ئەدەبیات گورانی
ڕەزمنامەی کەنیزەک
ڕەزمنامەی کەنیزەک یەکێگ لە گرنگترین بەرهەمەیل ئەدەبیات گورانیه. ئێ ئەفسانە، کە وە شێوەی شعر نۊسریاس، باس لە مەتەڵ کەنیزەک کەیدن ک ژن شەڕکەر و ئازایگە. ئی ئەفسانە لە باوەت دیرووکیەو پەیوەندی وەل ڕەسمەیل پەهلەویا دیرێد و یەکێگ لە قەدیمیترین بەرهەمەیل ئەدەبیات کوردیە ک وە گورانی نۊسریاس.
سرود هورمزگان
سرود هورمزگان، کە هەڵگەردیەیدەو وە سەدە یەکم کووچی ، یەکێگ لە قەدیمیترین بەرهەمەیل ئەدەبیات گورانیە. ئێ سرودە، وە دەس شاعیر زەردەشتیێگ نۊسریاس و وە خەت پەهلەوی پارێزریاس، باس لە هێرش عەرەبەیل ئڕای سەر کوردستان کەیدن. سەرودەگە چوار بەیتە و قافیەی پڕمانایگ دیرێد.
ئەفسانەیل روستەم و زەنون
ئەفسانەیل ڕوستەم و زەنون و ڕوستەم و زەردەهەنگ، ک تەنیا لە ئەدەبیات گورانیا مەننە، یەکێک لە گرنگترین بەرهەمەیل ئەدەبیات کوردین. ئێ ئەفسانەیلە ک وە شێوەی شعر نۊسریانە، باس وەسەرهاتێ و عشق کەسایەتیەیل کەیدن و ڕەسمەیل فەرهەنگ کوردی نەقڵ کەیدن.
کارگەریەیل ئەدەبیات گورانی
کارگەرییان لەبان فەرهەنگ کورد
ئەدەبیات گورانی کارگەری قۊلێگ ناسە بان فەرهەنگ کوردی. شعرەیل گورانی ک زوورم لە ڕەسمەیل یارسانەو سەرچاوە گرن، بەش گەورایگ هەرپانسەی کوردی درس کەن. ئێ شعرەیلە ک پەیامەیل ئایینی و فەلسەفی فرەیگ ها ناویان، کاریگەری گەورایگ نانەسە بان کوردەیل و تا ئێرنگەیش لە ناوچەیل هەورامان و کرماشان خوەنریەن.
کارگەری لە بان ئەدەبیات کوردی
ئەدەبیات گورانی کارگەری فرەیک ناسە بان ئەدەبیات کوردی و وەتایوەت شێوەزار سۆرانی. فرەیگ لە شاعرەیل کورد جوور ئەحمەد خانی و نالی کەفتنەسە ژێر کارگەری ئەدەبیات گورانی و وەتایوەت شێواز قافیە و وەزن شعر گورانی لە ناو بەش گەورایگ لە بەرهەمەیل ئەدەبیات کوردیا دیارە.
قەیرانەیل ئەدەبیات گورانی
کەمبۊن قسەکەر
یەکێگ لە گەوراترین قەیرانەیل ئەدەبیات گورانی کەمەوبۊن قسەکەرەیل ئێ زاراوەسە. وە مدوو کارگەری زاراوەیل تر کوردی جور سۆرانی و کەڵهڕی و هەر ئێجوورە زوانەیل فەرمی جوور فارسی و عەرەبی، قسەکردن وە زوان گورانی کەمەو بۊە و ئیە بۊەسە مدوو کەمەوبۊن بەرهەمەیلێ ک وەی زاراوە نۊسریەن.
کەمی بڵاو کردن
کەمی بڵاوکردن بەرهەمەیل گورانی یەکێگ لە قەیرانەیل سەرەکی ئێ زاراوەسە. فرەیگ لە شعرەیل گورانی وە شێوەی دەسنۊس هەڵگریانە و کەمتر چاپ کریانە، ئیە بۊەسە مدوو کەمبۊن دەسڕەسی وەی ئەدەبیاتە.
تەقەڵایل ئڕای پارێزانن ئەدەبیات گورانی
توێژێنەوەگان
لەی چەن ساڵ وەرینە، توێژینەوە لەبان زاراوەی گورانی و ئەدەبیاتی فرەوە بۊە. کتاوەیل دیرووکی، زوانسی، و سەبارەت وە ناسنامە، یارەمتیدەر و پارێزەر ئەدەبیان گورانی بۊنە. هەر ئێجوورە فرەیگ لە توێژەرەیل دەرەکی لەوای لودویگ پولس و گارنیک ئاساتوریان، لە بان گورانی کار کردنە.
وەکارهاوردن میدیا
وەکارهاوردن سۆشیال میدیا و پلاتفۆرمەیل دیجیتالی جوور تلگرام و ئیکس، یارمەتیدەر بڵاوکریان شعرەیل گورانی بۊنە. فرەتگ لە جوانەیل کورد لە ناوچەیل هەورامان و کرماشان وە شێوەی چالاک شعر گورانی پۆست کەن.
ئەنجام
ئەدەبیات گورانی وە دیرووک دریژ و بەرهەمە پڕماناگانیەو، یەکێگ لە گرنگترین گەنجینەیل فەرهەنگ کوردیە. کەڵامەیل یارسان، ئەفسانەیلێگ جوور ڕەزمنامەی کەنیزەک و سرود هورمزگان نیشاندەر دەوڵەمەنی ئەدەبیات گورانیە. وەسەر گشتێ گرفتەیلێگ جوور کەم بۊن قسەکەر و کەمی بڵاوکردنەوە، تەقەلا ئڕای پارێزانن و چالاک کردن ئەدەبیات گوورانی بەردەوامە. ئڕای پارێزانن ئێ گەنجینە هەوەجەس ک کوردەیل و وەتایوەتی لە ناوچەیل هەورامان و کرماشان، وە شێوەی چالاک‌تر کار بکەن تا ئەدەبیات گورانی لە نەسلێگەو بڕەسێدە نەسل تر.
