کەیوان سەراوی
پێشەکی
فەیلیەیل، وەک یەکگ لە شاخەیل کوردەیل، خاوەن ناسنامەی کولتوری و زاراوەی خاسن، که لە ناوچەیل سەر وە باشور و ڕوژهەڵات کوردستان (لە ئێران و عێراق)، وەک پارێزگایەیل ئیلام، کرماشان، لۆرستان و چەن جا لە دیالە و بەغدا، ژیان کەن. ئی بەشە لە کوردەیل وە هۆی زاراوە، کولتور و مێژوویان، جێگەی خاس لە لای کوردەیل دێرن. فەیلیەیل وە زاراوەی کوردی فەیلی، که یەک لە زاراوەیل کوردی باشوورە، قسە کەن و بەش فرەتریان شیعەن، هەرچەن کەمێگ سوننی یان هەمرا ئایین یارسانن. ئی رِاپۆرتە مێژوو، کولتور، کێشەیل سیاسی و کۆمەڵایەتی و رەوش ئیسەی فەیلیەیل ناسێنێد.
ریشەیل مێژوویی
فەیلیەیل، وەک کوردەیلتر، لە گەلەیل زاگروس ریشە سەنن که هەزاران ساڵ وەرجە ئیسە لە کێوەیل زاگرس ژیان کردنە. ناو «فەیلی» شایەد وە وشەیگ قەدیم کوردی بوویەس که مانای کەسەیل سەر کێو یان ناوچەیل بەرز دەی. چەن سەرچاوەی مێژوویی، فەیلیەیل وە تاقمێگ کورد قەدیم ناسینن که لە زەمان ساسانیەیل و دواتر، رۆڵ گەورەێگ داشتونە.
لە سەدەیل ناوەراست، فەیلیەیل وە ژێر کاریگەری سولتانەیل کورد بەتایبەت حەسەنوەیە و عیلامیەیل بوونە و لە زەمان سەفەویەیل، بە هۆی گرنگ بوون، وەک سپەر لە وەرانوەر عوسمانیەیل تیکوشان کردنە. ئی رۆڵە مێژووییە بووەسە هۆکار که فەیلیەیل ناسنامەیگ باش کوردی داشتبوون. لە عێراق، فەیلیەیل لە شارەیلێگ وەک خانەقین، بەدرە و مەندەلی مێنن و لە ئێران، ئیلام و کرماشان بوونەسە ناوەند کولتوریان.
زوان و کولتور
زاراوەی فەیلی، که وە کوردی باشوورەو نزیکە، خاسیەتەیل خۆی دێرێد که لە زاراوەیل کرمانجی و سورانی جیای کەی. ئی زاراوە هەمرا لەکی و کلهری هاوبەشی دێرێد، بەڵام وشەیل و رێزمان خۆی پاراستیەس. بە داخەوە، بە هۆی نەبوون خوێندن فەرمی بە زاراوەی فەیلی لە ئێران و عێراق، ئی زاراوە لە مەترسیە، هەرچەن هەوڵەیلێگ بۆ مینەوانی لە ئی زاراوە و کتاوەیلی درێژە دێرێد.
کولتور فەیلیەیل کۆمەڵێکە لە رەسبوون کوردی و کاریگەری جاگەیل زاگرس. مۆسیقای فەیلی، هەمرا سازەیل تەنبور و دیوان، یەک لە دەوڵەمەنییەگان کولتوریە. گۆرانیەیل عاشقانە و دەرد فەیلی، که فرە وەخت داستانەیل کێشە و عەشقن، لە کەسەیل ئی ناوچەیە فرە سەرنج کیشێت. هەروەیجورە، رێوڕەسمەیل دینی وەک عەزای موحەررەم لە لای فەیلیەیل شیعە جاگەی خاسی دێرێ و رەسەنبوون یارسان لە چەن تاقم فەیلی دورس بوود.
سەروێن رەسەن فەیلیەیل بەشێک لە ناسنامەیانە. پیاوەیل فەیلی فرە وەخت چوخەوڕانک لەبەر کەن و ژنەیل هەمرا سەروێن رەنگاوەرنگ و سەربەندەیل گەورە سەر کەن. ئی سەروینەیلە، هەم ئەڕا جوانی، هەم ئەڕا نیشاندان ریشەی کوردیە.
کێشەیل سیاسی و کۆمەڵایەتی
فەیلیەیل لە مێژوو چەن کێشەی گەورە دێرن که وەبەراورد وە جاگەیلتر لە سیاسەتەیل دەوڵەتەیل گەورەی ئێران و عێراق سەرچاوە گرێد. لە عێراق، فەیلیەیل لە زەمان سەددام، کێشەی زور داشتنە. فەیلیەیل بە هۆی ناسنامەی کوردی و دینی شیعی، توش سیاسەت پاکسازی بوونە. لە ساڵەیل ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، چەن هەزار فیلی لە دیالە و بەغدا دوورەو خریانە، ماڵیان لێان سەننە و ناسنامە عێراقی نەیرن. ئی سیاسەتەیلە دەرد گەورە وە فەیلیەیل عێراق دا.
لە ئێران، هەرچەن فەیلیەیل وەک بەشێک لە خەڵک ئێرانن، بەڵام نەبوون پشتیوانی تەواو بۆ پاسەوانی لە زاراوە و کولتور فەیلی، بویەسە هۆی یە که ناسنامەی زوانیان لە مەترسی بوود. نەبوون پەروەردە وە زاراوەی فەیلی و قەیەخەی کولتوری بویەسە هۆ که نەوەی نوێ کەمتر ئی زاراوە وەکار بارن. بەڵام، کەسەیل کولتوردوس فەیلی لە ساڵەیل دومایی هەوڵ دانە ئەڕا پیشخستن زاراوە و وێژەی فەیلی، وەک چاپ کتاو و دروسکردن فستیواڵ کولتوری.
بەرپرسەیل عێراق، وەک سەرۆک کۆمار، قسە لەسەر لابردن سیاسەتەیل جیاوازخواز وە وەرانوەر فەیلیەیل کردنە. ئی قسەیلە نیشانەیگە لە سەرنج زیاتر ئەڕا ماف فەیلیەیل، بەڵام هیشتا کێشەگانیان فرەس، وەک زەوی و زاریان و ماف کەسەیل دوورخریای.
داهاتو فەیلیەیل
داهاتو فەیلیەیل بە چەن چشتەوە بەسیاس: سیاسەتەیل دەوڵەتەیل ئێران و عێراق، و هەروەیجورە هەوڵ خۆد فەیلیەیل ئەڕا پاسەوانی ناسنامەیان. پەروەردە وە زاراوەی فەیلی لە قوتابخانەیل، پشتیوانی لە رەسانەیل فەیلی، و دروستکردن جاگەیل کولتوری ئەرا پاسەوانی کە ئیەیش یارمەتی دەی ئەڕا زنومەنن ناسنامە. هەروەیجورە، ئاشتی سیاسی فەیلیەیل وەگەرد وڵاتەیلیان وە جور دموکراسی، بەتایبەت لە عێراق، ئەڕا پاراستن خوەیان.
فەیلیەیل، مێژوویەک پڕ وە دەرد بەڵام کولتورێگ گەورە دێرن، یەیش هوکار بوود ئەڕا داشتن رۆڵێگ گەورەتر لە داهاتووی ناوچەگە. ئەگەر پشتیوانی پێویست داشتە بوودن، زاراوە و کولتور فەیلی نەک نیەفەوتێد، بەڵکە وەک بەشێگ لە میرات کوردەیل بۆ نەوەیل نوێ وە جێ مەنێت.
دومایی
فەیلیەیل، وەجور یەک لە شاخەیل گەل کورد، سەرەرای کێشەیل رابردو و ئیسە، ناسنامەیگ بەرز و کولتورێگ گەورە پاسەوانی کردنە. زاراوەی فەیلی، مۆسیقا، و رەسەنبوون بەشێگن لە گەنجینەی کولتوری زاگرس که سەرنج و پشتیوانی توای. فەیلیەیل هێشتا هەوڵ دەن چ وە ئێران و چ وە عێراق، مافەیلیان بسەننەو. داهاتووی ئی گەلە وە هەوڵەیل خۆد فەیلیەیل و سیاسەتەیل ناوچەکەو پەێوەندی دێرێد، بەڵام یە روونە که فەیلیەیل بەشێک لە ناسنامەی کوردی و مێژووی ناوچەکەن که هەرگێز لە ناو نیەچن.
