مهرداد موشەعشەعی
هەر نەتەوەیەگ خاون چاندو کولتوورو فولکلور خوەیە، نەتەوەی کوردیش ک خاون شارستانیەتیگ زوێنەس لە بار فولکلور فرە دەوڵەمەنە.
لە ناو پێکهاتەکان کومەڵگای کوردستان، کومەڵگای یارسان جوور بەش فرە گەوتیگ لە نەتەوەی کورد هەڵگر چاندو کولتوورو فولکلور خوەیە و هەلیوا بیەسە مدوو دەوڵەمەن بین هونەر و فولکلور کوردی وە گشتی ک خاون چەندین مەقام و تەرز تایوەت وە خوەیە.
وەر جه یه ک باس لە ژوومارو چۊنیەتی مەقامەگان بکەیمن، هەوەجەس یەکمجار بزانیمن ک مەقام چەس و تاوەتمەندیەگانی بناسیم.
وە پای پیناسەیگ ک خاون بوچەونەیل لەمەقام کردنە، مەقام واتە ئاوازیگ ک ریتم نەیریدو فرە تر وە شیوەی تەکچڕ خوەنریەید و چیرووکەیل و ڕویداوەیلیگ ک لە سەردەمەیل زوێنە رویداس وەگەر مەقامەگان خوەنینەسەی و نەیشتنە ئەو رویداوەیلە ک لە ئەدەبیات یارسان وە پیان ئۊیشن کووچ لە هویر بچوود، وەجوور نموونە، کووچ شێخ عوسمان کووچ دەرە شیش کووچ بەیارە، یان مەقامەیلیگ ک لە ناوچەی موکریان لەوای سەیدەوان یان لەکستان لەوای کوڕ سەیاد، یان مەقام ئەڵوەناتی ک وە باڵای چەم ئەلوەن وەشریاس.
مەقامەیل یارسانیش هەر وە ئی جوورە لە بارە ڕویداوەیل دەورەی سولتان سەهاک ، وەرجە سولتان سەهاک و دویای دەورەی سولتان سەهاک تومارکریاس ک وە هەفتاو دو مەقام ناسریەن.
ئەڵبەت هەوەجەس وەرجە ئە یە ک باس لە هەفتاو دو مەقام یان هەفتاو دو تەرز بکەیمن یەکمجار وە پشت بەسان وە سەرچاوەیل یارسان بابەتەگە بخەیمنە وەر باس ک داخوم هەر چشتیگ وە ناو هەفتاو دو مەقام دیریمن یان نە.
ئەڕا شیەو کردن ئی بابەتە هەوەجەس چاویگ بخشنیمنە کەڵامەیل یارسان .
ئەگەر بتوایم بی پەردەو وە بی دەمارگەژی بنووڕیمنە بابەتەگە ڕاسیەگەی ئەوەسە ک لە هویچ سەرچاوەیگ یارسانی باس لە هەفتاو دو مەقام نەکریاس و وە دو شیوە تویەنیمن لە بارەی قسە بکەیم، یان سەرچاوەگان لە ناو بریاس و وە شیوەی سێنە وە سێنە تا ئیمڕوو هاتیە هەڵبەت وەگەرد گووڕانکاریەل فرەیگ،یان هەر چشتیگ وە ناو هەفتاو دو مەقام نیاشتیمنە و ئەیە بەرهەم تازەیگە ک بازیگ لە ژەنیارەگان وەجوور دەسپیچکیگ ئەڕا خوەیان وەکاری هاوردنە.
ڕاستیەگەی ئەیەسە ک هویچ عەدەدیگ جوور سەرچاوە لە ناو کەڵامەێل یارسان وجوود نەیرید گاهەس فرەیگ لە لیان لە دریژەی ئێ چەن سەد ساڵە لە ناو چینە و لە ئەوانەیە مەقامەگان لە هەفتاو دویش فرەتر بوون ، ئەمانی بووچونێگ ترەک هەس کە عەدەد ٧٢ لە ئایین یاری عەدەد پیرووزیگەو تەنانەت ژومار پیرەیل دەورەی سولتان سەهاک ٧٢ کەس بیە ک بازیگ وە ئی باوەڕنە ک هەر کام لەی هەفتاو دو مەقامە تایوەت وە یەکیگ لە هەفتاو دوپیرە،هەڵبەت ئەیە گشتی وەپای حدسو گومانە نە بەڵگە.
وە جوور نموونە هەفتاو دو مەقامیگ ک بەڕیز عەلی ئەکبەر مورادی تووماری کردیە و فرەیگ لە خاون بووچەونەیل باوەڕ وە پی نەیرن.
ئەڕا شیکردن ئی بابەتە تویەنیم گووش لە مەقامەگان ک بەڕێز مورادی داوا کردیە ک هەفتاو دو مەقام یانەسە بتەکنیمن.
ئەگەر مەقامەیل تەنبوور لە ٣ بەش دابەش بکەیمن فرەیگ لە مەقامەیلیگ ک بەڕیزیان ژەنینە کەفیدە ناو بەش مەقامەیل باستانی یان مەقامە زوینەگان، جوور مەقام دوواڵە،مەجنوونی، باریە، گلەوەدەرە، سەرتەرز، سارووخانی و فرەیگ لە مەقامەگان ک گاهس لە هویرمان ناید.
هەر وە ئی مدووە پیویستە وە شیکاری و لێکوڵین فرەتریگ وەگەرد ئی مژارە هەڵسو بنیش بکەیمن و زانیاری هەڵە نەخەیمنە وەر دەس کۆمەڵگا.
وە بوچوون من سەروار گشت ئەیانە پیویستە لە تەمام کەسەیلیگ ک لە ڕی کولتوورو گەل کورد زامەت کیشن دەس خوەشی بکریەید و ڕیز لە لیان بگیریرید ، ئەمانی کەسانێکیش ک لەی بووارە هەنگاو هەڵگرن هەوەجەس خوەیان وە وەرپرس بزانن و وە شیوەیگ وەرپرسانەو ئادمیک بانە ناو ئی مەیدانە.
سپاس و قەیرزانی خوەم ئاراستەی گشت زامەتکیشەیل بووار کولتوورو چاند گەلەکەمان کەم ئەزرەت سەرکەفتن ئەڕایان دیرم.
یەکم کەڕەت، «سەید شەمس‌الدین حەیدەری گوران» لەو کەسەیل دیاریە بۊ ک وە کوەوکردن مامۆستایل و دانیشتنەیل فرەیگ، بۊە بایس کوەوکردن، پارێزانن و بڵاوکردنەوەی مەقامەیل تەمۊرە (۱۲۷۳-۱۳۲۷ک.خ).
1- مەقام قه‌تار (پشت سەر یەک)
2- مەقام باریه یا باربدی (هێن باربد موسیقی‌زان) | مەقام‌های تەمۊرە
3- مەقام تەرز یاری (شێوه و رەوش یارسانی، ڕێ یارسان)
4- مەقام هه‌ی لاوه (لالا لالایی)
5- مەقام چووشون یار یا چو وه‌شه‌ن یار (چەنێ شیرینە ک یار تێ)
6- مەقام حه‌ق حه‌ق و هوو (ئەیو حەق و حەقیقەتە)
7- مەقام سوڵتان دینه 1 (سوڵتان دینمانە)
8- مەقام هه‌ر وا بووه و هه‌ر وا دەبێ (لەیوا بۊە و لەیوا بوودن)
9- مەقام به‌یان وه یاری (بان وەرەو یاری)
10- مەقام لاو هه‌ی لاو (لاوەلاوە)
11- مەقام ئاغا یار داوو (سەروەرمان داوو)
12- مەقام حه‌ق داوو (حەزرەت داوو جڵوه‌گای حەقە)
13- مەقام هانا فه‌ریای ڕه‌س داوو (هەی داوو فریاڕەس)
14- مەقام سه‌حه‌ری (وەخت سەحەر)
15- مەقام هوهویار (یار ئەیوە)
16- مەقام عه‌لی عه‌لی هوهو (عەلی حەقە)
17- مەقام هەی دووس
18 و 19- مەقام شەیخ ئەمیری 1 و 2 (هێن شەیخ ئەمیر)
20- مەقام لامی لامی (هەی نۊر موتلەق)
21- مەقام یار داوو (یارمان داوو)
22- مەقام عه‌لی عه‌لی
23- مەقام هه‌ی گیان هه‌ی گیان 1 (هەی گیانەیل موشتاق هەی گیانەیل موشتاق)
24- مەقام هه‌ی ده‌یار ده‌یار (هەی دێرنشین، هەی پیر)
25- مەقام شاخوەشین 1 (هێن شاه‌خوەشین)
26- مەقام ئیمانم یار (ئیمانمان یارە)
27- مەقام ده‌سی وت وله (لە دەسێ گوڵ)
28- مەقام عالی گۆرز ویش (عالی قەلەندەر سەر بڕیای خوەی گردە هواوا)
29- مەقام جه‌م نیان دووسان ئه‌و یانه (لەو شوومە ل یاران کوەو بۊنە و جەم نانە)
30- مەقام سه‌ی محه‌مه‌د به‌ره و دیوانی (سەی مامەد گەورەسوار لە ناو یاران خاوەن پلەی بەرزێگە)
31- مەقام تاله سواران (ئەوەی ک سوار تالەس)
32- مەقام بلی‌ها (ئەرێ)
33- مەقام ڕه‌ژیان داڵاهو (داڵاهو نۊرباران بۊ)
34- مەقام یاران جه‌م نیان (یاران جەم نان)
35- مەقام شا مه‌یوو (تێ، تەشریف تیەرێ)
36- مەقام بنیامین پیره (بنیامین پیرمانە)
37- مەقام سائیل ئه‌ی سائیل (هەی پەیرەو ڕێ حەق)
38- مەقام تنه میری یا ته‌نه میری (ت ئەمیرمانی)
39، 40 و 41 – مەقام بابانائووسی 1، 2، 3 (بابا جه‌لیلی)
42- خاس بژه‌نه (خاس مقەرەر بکە)
43- سر خه‌یوی (سۊرەبۊ لە شەرم)
44- پێشره‌وری پردیوه‌ری (پێشەوای پردیوەر)
45- خه‌یاڵه مه‌سه (سەی خیاڵ سەرمەس)
46- هه‌ی ئیمانم یار (ئیمانمان لە یارە)
47 و 48- هاها 1 و 2 (ئەرێ ئەرێ)
49- سوڵتان دینه 2 (سوڵتان دینمان)
50- خواجای غوڵامان (سەرور غوڵامەیل)
51 و 52- چل ته‌ن چلانه 1 و 2 (چل تەن چل دانەی)
53- سه‌ی خامووشی
54- داوو نه کوره (داوو لە کووره‌ی خوەر)
55- شاخوه‌شینی 2 (هێن شاخوەشین)
56- هه‌ی گیان هه‌ی گیان 2 (هەی گیانمان هەی گیانمان)
57- حەقه‌ن، حەقه‌ن (خوەێ حەقە)
58- سه‌رته‌رز
59- یاران وه باتن (یاران لە دنیای غەیو)
60- عابدینه (هێن عابدین جاف)
61- غه‌ریبی
62- دوواله (د عاشق)
63- سارووخانی
64- هجرانی
65- مه‌جنوونی
66- ته‌رز ڕووسه‌م ( شێوەی ڕووسەم)
67- پاوه‌مووری 1 (نیشتن لە پاێ موور)
68- پاوه مووری 2
69- گلەوده‌ره (گلەودان)
70- ئه‌ڵوه‌ن (چەم ئەڵوەن)
71- گوڵ وه خاک (گوڵ لە خاک نریا)
72- فانی فانی
