✍️فەرهاد محەمەدی
لەیرە لیستێگ لە شوونەیل گەشتیاری کرماشان پێشکەش کریاس:
تەخت سڵەیمان
تەخت سڵەیمان شوون شوێنەواری کۊەنەەیگە که لە دەم گڕکان ئاگرێگ هەڵکەفتیە و یەکێگ لە میراتەیل جەهانی یونێسکۆە. چەن گلە کەلاوەی سەردەم ساسانی جوور ئاگرخانە، کۆشک پاشایەتی و حمام هانە ناو ئێ شوونە.
پەرستگای ئاناهیتا
پەرستگای ئاناهیتا ئاگرخانەیگ سەردەم ساسانیەیلە لە نزیک شار کەنگاوەر. ئێ پەرەستگا پیشکەش کریایەسە خودای ئاو و پیت و بەرەکەت زەردەشتی. ئێ شوونە لەبان سەکووێگ درس کریاس ک چەن ستوون و ساڵۆن ناوەندیێگ دێرێدن.
شوونەیل دیرووکی بێستۊن
بێستۊن لە پاچەی کۊەی بێستۊن نزیک شار کرماشانە و یەکێگ لە شوونەیل دیرووکی جەهانی یوونێسکۆوە. لەی شوونە کەتیبە و وێنەی هەڵکەنریای دیرووکی دێرێدن. یەکێگ لەی کەتیبەیلە، کەتیبەی داریوشە ک دیرووکێ چوودەو ئڕای سەردەم هەخامەنشیەیل. ئێ شوونە و مدوو دیرووک و سرووشتیەو فرە گرنگە.
تاقوەسان
تاقوەسان کوومەڵێگ وێنە و نۊسریای کوچگین سەردەم ساسانیە ک ها باکوور شار کرماشان. ئێ کوومەڵە وە مدوو هۆنەر دیاری و دیرووکییەو بویەسە یەکێگ لە شوونەیل سەردان گەشتیارەیل ناوخوەیی و دەیشتێ.
تیەریکەبازار (بازار سونەتی)
تیەریکەبازار، یەکێگ لە گرنگترین و کۊەنەترین بازاڕەیلە ک دیرووکێ هەڵگەردیەیدەی ئڕای سەردەم زەندیە. ئێ بازاڕە ها گەڕەک فەیزئاوا و مەیدان ئنقلاب و لە ساڵ ١٣٧٦ خریایەسە لیست شوونەوارەیل نیشتمانی ئێران. تیەریکەبازاڕ معماری ڕسەنێگ دێرێ. لەی بازاڕ گەورا ١٨ ڕاستە هەس ک لە ناو هەرکامیان دالان و چوارسەوقەیەل فرەیگ دێرێ. بازاڕ سونەتی کرماشان وە پێشکەشکردن کۆمەڵ جووراوجوورێگ لە کاڵایل سونەتی و بوومی، بۊەسە نەماد فەرهەنگ و دیرووک ئێ ناوچە و یەکێگ کە شوونەیل فرە بایخدار ئابووری و گەشتیاریشە. ئێ شوونە تا ئێسە نەقش دیاریێگ لە بازرگانی و ئابووری کرماشان داشتیە و ئمڕوویش ئڕای سەنن سەوغات و ناسین فەرهەنگ مەردم جای ناسیاوێگە.
تیەریکە بازار بێجگە لە بوار بازرگانی، شوونێگە ئڕای تەجرۆبەیل فەرهەنگی و دیرووکی. ڕاستەبازاڕەگانێ وە ناو کارەیل بازارەگەوە ناو نریانە جوور ڕاسەی بەزازەگان و زەڕگەرەگان. هەر ئێجوورە چایخانە و حمامەیل گشتی قەدیمی ئێ بازارە شوون خاسێگە ئڕای سەردانیکردن گەشتیارەیل.
سەراو نیلووفەر
سەراو نیلووفەر شوێنەوار سرووشتی و ڕەنگینێگە ک کەفێدەو بیس کیلوومتری بان کرماشان و ها پاچەی کۊەی کمجار. ئێ دەریاچە ک ٢٥ متر قۊلە سەردەمەیلێگ پڕ بۊ لە گوڵ نیلووفەر و دیمەنەیل جیاواز سرووشتی جوورەیل فرەیگ لە بوونەوەرەیل ها ناوێ. سەراو نیلووفەر وە مدوو گوڵە تایبەتەگانیەو لە وەرزەیل سەرەتای ساڵ بوودنە شوون گەشتیارەیل و وەبوون دیمەن ڕەنگینیەو بۊەسە شوون دڵخواز وێنەگرەیل.
ئێ دەریاچە هەرئێجوورە جی ماسیەیل جیاواز و پەلەوەرەیل کۆچەر جوور مامر ماسیخوەر و غازەیل کۊویە. لە ساڵەیل وەرێن، کار زانکۆ و شاڕەزایل ئڕای زینیەوکردن نیلووفەرەگان بۊەسە مدووە هاتنەوەی قەیرێک لەی پەلەوەرەیلە وەلێ هێما جوور جاران وەپێ ناتیە.
کلیسای قەڵب پیرووز مەسیح
کلیسای قەڵب پیرووز مەسیح یەکێگ لە شوونەوارەیل دیرووکی و دینی کرماشانە ک لە ساڵ ١٩١٤ زایینی درس کریاس. ئێ کلیسا وەدەستوور ئسقەف یوحنانیان دامەزریاس.
کلیسای قەڵب پیرووز مەسیح یەکێگ لە گرنگترین کلیسایل ئەرمەنیە. ئێ کلیسا لە بان زەیو ٢٨٠ متریەگ سازیاس و سەقف شیروانی و سەقف ناوێن چوی دێرێدن. بیناسازی ڕەنگین و وەکارهاوردن تاق‌نەما و دەروەچ قەوسی دیمەن سەرنج‌ڕاکێشێگ دانەسە کلیساگە.
پەیکەر هرکوول
پەیکەر هرکوول یەکێگ کە شوونەوارەیل دیاری سەردەم ئەشکانی-سلووکیە و کەفتەسە ناوچەی دیرووکی بیستۊن. ئێ بەرهەم دیرووکیە لە کوچگ تراشیاس و نزیک د متر دریژە. دیرووک درس کردن ئێ پەیکەرە هەڵگەردیەیدەو ئڕای ١٥٣ ساڵ وەرجێ لە زایین.
لە ساڵ ١٣٣٧ هەنای جادەی بیستوون درس کردنە، پەیکەر هرکوول وەگەرد کەتیبەیگ ک وە زوان یوونانی باستان نۊسریاس و هەر ئێجوور نەخش تراشریای شێرێگ دینەسەو. سەر ئێ پەیکەرە د جار دزریاس بەڵام ئێسە سەر نووێگ ئڕای درس کردنە.
تەکیەی معاون‌الملک
تەکیەی معاون‌الملک ناسریای‌ترین بینای سەردەم قاجارە لە کرماشان. ئێ بینا وە کاشیکاریەیل بێوێنە و دیمەنەیل هۆنەرییەو ناسریەید. ئێ شوون دیرووکیە ها شەقام حەداد عادل و چەسە ناو لیست شوونەوارەیل نەتەوەیی ئێران. حسین خان معین‌الرعایا لە ساڵ ١٢٨١ دەسکردیەسە سازین ئێ تکیە و لە ساڵ ١٢٨٢ تمامێ کردیە.
تەکیەی بەیگلەربەیگی
تەکیەی بەیگلەربەیگی ها شەقام موسەدق و یەک تر لە بینایل ناسریای سەردەم قاجار ئێ شارەسە. ئێ تەکیە وە مدوو ئاینەکاریەیل بێوینەیەوە ناسریاس و لە ویەردە شوون مانەوەی عبدالله خان و بنەماڵەی بۊە. تەکیەی بەیگلەربەیگی بێجگە لە بایەخ دیرووکیێ ک دێرێ شوون د گلە مووزەی گرنگیشە: مووزەی خەت و نۊسین و هەر ئێجوورە مووزەی سەردەم کوچگ (پارینە‌سنگی) زاگرۆس هانە ناو ئێ ماڵە. شێوەی سازین بیناگە جوور نیمەی مانگە و وە گەچبڕیەیل ڕەنگین و کەتینەیل سەردەم پاشایەتی مزەفەردین تەزئین کریاس.
حمام حاج شەهباز خان
حمام حاج شەهباز خان یەکێگ لە شوونەوارەیل دیرووکی گرنگ کرماشانە ک تاریخێ هەڵگەردیەیدەو ئڕای سەردەم قاجار.
کاروانسەرای شا عەباسی بێستۊن
کاروانسەرای شا عەباسی بێستۊن یەکێگ کە شوونەیل دیاری دیرووکی سەردەم سەفەوی لە گشتێ ئێرانە.
گووڕدەخمەی سەحنە
گووڕدەخمەی سەحنە یا گووڕدەخمەی دەربەن یەکێ لە نادرترین گووڕدەخمه‌یل دپووشەی سەردەم مادەیلە. ئێ شوونەوارە کەفتەسە باکوور شار سەحنە و ها لە ناوقەی کۊەی شەوق عەلیە.
ئشکەفت پەڕاو
ئشکەفت پەڕاو یەکێگ لە قورسترین و قۊلترین ئشکەفتەیل ئێران و جەهانە ک لە ساڵ ١٩٧١ دینەسەیەو.
سەراو قەنبەر
سەراو قەنبەر ها نزیک کرماشان و کەفتەس خوار شارەگە.
مەسجد عمادالدوله
مەسجد عمادالدوله یەکێگ لە شوونەیل شکۆدار سەردەم قاجارە لە ناو شار کرماشان.
