🗒 دهسهڵات زانست ئاکادمیک له ژیانهوهێ ئیمڕووژیا
👥 گفتگوو وەگەرد “ئهشکان میری”
🔸سەرکەنی؛ هەفتەنامەی سداێ ئازادی
– ژیان هاوچهرخ، وه تاێبهت ئهو بهشه ک وه مۆدڕنیته ناسرێاس، قهرز دار دهسهڵاتێگ له فهلسهفهێ مۆدڕن و زانست تهجروبیه. مهبهست ئهو زانستێ گ وهل پرسێارهیل بێ بن و نادیار خوهێ رووژ وه رووژ بهشهیل نادیار یا کهمتر ناسریاێ سرۆشت ئهڕامان دیار دهێده.
له دهورهێ رۆنسانس ئوروپا، فیلسووفهیل مۆدڕن جوور مارسیلیو فیچینو یا پیکۆ دلا میراندولا د جیاواز له بیر و باوهڕهیل فیلسوفهیل وهرهجه خوهێان بۊن ک له ئیتالیا هاتنه دی. ئی فیلسووفهیل نوو خوازه، هێز گهوراێ دانه زانایلێ شوون خوهێان. کهسهیلێ جوور کۆپرنیک، گالیله، نیوتون و…. ک هێمان دهسهلاتهیل بێ وێنهێ ئهو کهڵه زانایهیله له ژیانمان دیار و بهرزه.
لهو سهردهمه بۊ ک له شوون قیام گهوره فیلسوفهیل، زانست جێ خوهێ له ناو ژیان مهردم واز کرد. پهیوهندی ژیان و زانست، دونیاێ مهردم تهمام دونیا ئاڵشت کرد. نهخوهشیهیل مهترسی دار ورده ورده تیمار بۊن، خهرمان جفتیارهیل رووژ وه رووژ گهورهترو گهش ترهکهو بۊ، دهسهڵاتهیل نوو و تکنولوژی هاتنه دی و ژیانهوه؛ مانا و رهنگێ نوو گرتهو خوهێ.
تا ئێره گشتمان باوهڕمان ئیهسه ک بێ گومان، زانست نه تهنیا جێ قورسێ له دونیا پێا کرد بهڵکهم مهردم هاوچهرخ قهرزدار ئهو زانا و گهورا کهسایهتیهیلن ک مۆدڕنیته ئهڕامان وه دی هاوردن و دهروهچهێ تازه له دونیا واز کردن.
– بێ گومان و بێ هۊچ پرسیارێ، زانست دهریاێ گ بێ بنه! وه ههمۊشه سڕ و پرسێارێ له سرۆشت ههس ک بتۊهنیم شوونێ بگریم و ئهڕا پێا کردن جواوێ؛ ههوڵ بهیمن ک له رهوشتهیل زانستی دهسمێیهت بگریم. وهلێ پرسێار گهورهێ ک ئێرهنگه له ناو زانستگائێل دهم وه دهم چهرخێ، ئهوهسه؛ ک ئایا زانست تئوری زانستگائێل ک له ناو وهتارهیل و ژورناڵهیل زانستی بهڵاو و چاپ بوون؛ گشتێان تۊهنن وه کار مهردم بان؟
یا خاستر ئهوهسه ک بۊشیم؛ ئێرهنگه ک له دونیای پهسا مۆدڕن ژیان کهیمن لهیهو دۊا چهنێ تر زانست و تاێبهت زانستگائێل تۊهنن ژیان مهردم ئاڵشت بکهن، وه چهنێ زانستگائێل تۊهنن دهسهڵات له سهر ژیان و تکنولوژی داشتۊن؟
وه دڵنیاوه تۊهنم بۊشم نه! گشتێان نیهتۊنن دهسهڵات موستهقیم داشتۊن. وه داخهوه، ئامانج فرهێگ له خوهنکارهیل و ماموسائێل زانستگا تهنیا بهڵاو کردن وهتارهیل زانستی وه ههر مدوو و قیمهتێ ئهڕا وه ناوبانگ بۊن یا رهسین وه ئامانجهیل کاری خوهیانه؛ نه ئهوێکه خزمهتێ ئهڕا زانست وه مدووێ تکنولوژی بکهن.
چهن ساڵه ک رهستهێ وه ناو “Data making” یا “داده سازی” له ئانالیزهیل و پرۆژهیل زانستگائی فره وه ناو بانگ بۊه ک تهنیا ئامانجێ ئهڕا وه پهرتخ بردن تزهیل زانستی یا بهڵاو کردن وهتار زانستیه ک له دهس ئاخرهو بووده بهڵگهیلێ بێ خاون ک کهس خهوهرێگه لێان نیهگرێ.
جیا له ئهوه ک داده سازی نه تهنیا ئهخڵاقی نیه؛ بهڵکهم تۊهنێد بووده مدووێ ههڵه کردن باقی خوهنکارهیل و ماموسائێل ئهڕا شێیهو کردن ئاکامهیل و دادهیلێ ک وه دهس هاوردنه. لهی ئاخرهو شنهفیمن ک بازێگ له وهتارهیل زانستی ک فره دهنگ دانهسهو و له سنوور زانست جێ گردێان، پۊک له ئاو دهر هاتنهو گشتێ جوور زهل ناو چهم بێ خهێرو مهنن.
مدووێ ترم ئهڕا ئهوێکه ئۊشم زانستگائێل گشتێان ئهڕا سهر کهفتن تکنولوژی و ژیانهوهێ مهردم ههوڵ نیهن ئهوهسه؛ گهورهترین مدووێ خهڵات بهخشان زانستی وه مینهرهیل (محققین)؛ شومارهێ وهتارهیل بهڵاو بۊ له ناو ژوڕنالهیه نه ئهوێکه دهسهڵاتی ئهو وهتارهیله ئهڕا زانست و تکنولوژی چوهس. یانێ ههر مینهرهێ ک تهنیا وهتار فرهترێ بهڵاو کردۊد لاێق وه خهلات بهخشانه.
ههرچهن ئی گفت و لفته وه گشت جێ نیه وهلێ ههر ئهو جووره ک وهتم زوورم زانستگائێل دونیا شوون گیر ئی رهوشتنه و، وه راس رێ کوورهو بۊێ گ ئهڕا زانست ههڵوهژاردنه.
وه داخهوه، ئهو رووشناێ دهرهوچه ک له زانست مینه کهیمن له زوورم زانستگاێل پێا نیهون. ئهویش وه دهس پێچک ئهوێکه، زانست ئهڕا فرهێگ له ئهندامهیل زانستی تهنیا پلهێ سهرکهفتن کوومهڵگایی و پۊلیه نه چشتێ تر. فره کهم پێا بوون، ماموسائیلێ ک خوهنکارهیل خوهێان ئهڕا یاێ گرتن و پهروهرده بۊن له بوار زانست ههوڵ بێهن.
وه راێ کارناسهیل بهش پهروهرده کردن، ههوڵ دان خوهنکارهیل و ماموسائیل ئهڕا هۊر کردن فرهتر سهبارهت وه زانست، دیاری کردن رێ کومپانیهیل تکنولوژی و ماناێ راسهکانی خوهێانه؛ نه ئهوێکه جوور مهکینهێ چاپ و پهخشان، وهتار بهڵاو بکهن.
ئهو چشته ک ئیمه ئێرهنگه ههوهجه وه پێ دێریم، پهیوهندی قورس ماوهێن زانست و کومپانیهیل تکنولوژین، ئهڕا ئهوێکه تهمام ئهندامهیل زانستگا بزانن دۊا جار ئهو زامهتێ ک ئهڕا تز خوهێان کیشن بێ ئاکام و بهرهکهت نیه. وه راس ک ئهو تزهیل کارناسی باڵا و دۆکتوراێ ک ههر ساڵ له زانستگائیل بهڵاو بوون تهنیا پڕهو کردن کتاوخانهیل نین، بهڵکهم بایهد زهنجیرهێ زانستگا تا کومپانی، ههنگاو ههنگاو گهرد یهکا وهرهو نووا بچن.
